Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια, τ. Γ΄

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

ΑΡΧΕΙΟΝ

ΙΩANNOY

ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙA

ΤΟΜΟΣ Γ΄

ΚΕΡΚΥΡΑ 1980



ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Κ. ΔΑΦΝΗ: Προλεγόμενα Σελ. θ΄-ια΄

Π. ΜΙΧΑΗΛΑΡΗ: Μεταγραφή και μετάφραση αλληλογραφίας .. » ιγ΄-ιε΄

ΜΕΡΟΣ Α΄. Τα γράμματα προς τον πατέρα του » 1- 456

ΜΕΡΟΣ Β΄. Σημειώσεις — Βιβλιογραφία — Ευρετήριο » 457-493

Σημειώσεις ..... Σελ. 459 - 481

Βιβλιογραφία...... » 481 - 482

Ευρετήριο............ . » 483 - 493



Eκδότης :

Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών — Κέρκυρα — Τηλ. (0661) 30.674

Γενική επιμέλεια εκδόσεως :

Κώστας Δάφνης

Μεταγραφή — Μετάφραση — Ευρετήριο:

Παναγιώτης Μιχαηλάρης

Στοιχειοθεσία — Εκτύπωση:

Τυπογραφείο «ΠΡΟΜΗΘΕΥΣ», Ρ. Παλαμήδη 5 — Αθήνα

Βιβλιοδεσία:

Κώστας Ρουμελιώτης, Γερανίου 24 — Αθήνα, τηλ. 52.48.244.



ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ

Η ΙΔΙΩΤΙΚΗ ζωή και ο εσωτερικός κόσμος του Καποδίστρια δεν έχουν ιδιαίτερα μελετηθεί. Κι’ αν αυτό συνέβη σε ωρισμένες περιπτώσεις, στηρίχθηκε περισσότερο σε υποθέσεις και ρομαντικές ερμηνείες παρά σε αυθεντικές μαρτυρίες και δικά του κείμενα. Έτσι δεν διαθέτουμε ακόμα τη συνθετική εργασία, που θα αξιοποιεί σε βάθος τα στοιχεία, που συνεισέφερε η προσεκτικότερη μελέτη των καποδιστριακών κειμένων τα τελευταία χρόνια, καθώς και η δημοσίευση επιστολών του, που αναφέρονται στις σχέσεις με την οικογένειά του. Στη δεύτερη αυτή κατηγορία υπάγονται και οι επιστολές προς τον πατέρα του, που δημοσιεύονται στον τόμο αυτό, Γ΄ του Αρχείου Καποδίστρια, σε μεταγραφή από το ιταλικό πρωτότυπο και σε μετάφραση από το νέο φιλόλογο Παναγιώτη Μιχαηλάρη. Μια πρώτη δημοσίευση των επιστολών αυτών είχε γίνει το 1972, σε μετάφραση Νικ. Βαρότση, από τον καθηγητή του Πανεπιστημίου της Βιέννης Π. Ενεπεκίδη, ο οποίος μάλιστα είχε προτάξει στην έκδοση πρόλογο, όπου επιχειρούσε τολμηρή ψυχογράφηση του Καποδίστρια, βάσει των φροϋδικών δεδομένων. Την παραχώρηση των πρωτοτύπων την οφείλουμε στη Μαρία Καποδίστρια - Δεσύλλα, δισεγγονή του Γεωργίου Καποδίστρια, νεώτερου αδελφού του Κυβερνήτη, η οποία πιστή στη μνήμη του μακρυνού της προγόνου, με την τελευταία της βούληση κληροδότησε στα πνευματικά σωματεία της Κερκύρας το πατρογονικό σπίτι του Καποδίστρια στη θέση Κουκουρίτσα, με όλα τα κειμήλιά του, για να οργανωθεί σε Καποδιστριακό Μουσείο.

ΠΡΟΚΡΙΝΑΜΕ τη δημοσίευση στον Γ΄ τόμο του Αρχείου της αλληλογραφίας του Καποδίστρια με τον πατέρα του, γιατί συμπληρώνει, κατά κάποιο τρόπο, την αυτοβιογραφία του, που καταχωρήθηκε στον A΄ τόμο. Σ’ εκείνην, με διπλωματική δεξιοτεχνία, βιογραφεί την πορεία του στη δημοσία ζωή της Επτανήσου Πολιτείας και της Ρωσίας. Στα γράμματά του, πιο αυθόρμητα και πιο ανθρώπινα, καλύπτει δώδεκα χρόνια εργώδους προσπάθειας, που τελικά τον οδηγεί στο αποκορύφωμα της διπλωματικής του σταδιοδρομίας. Εδώ δεν προσπαθεί να εξωραΐσει, να αποσιωπήσει, να υπογραμμίσει, ό,τι νομίζει ενδιαφέρον. Είναι απλά ο γυιος που εξομολογείται, που μιλάει για όλα, για τις λεπτομέρειες της καθημερινότητας, για τις φιλοδοξίες

του, για τις γνωριμίας του, για τις δυσκολίες που συναντάει, για τις προσδοκίες του. Διαπιστώνει, κρίνει, προγραμματίζει, χωρίς ανασκοπές και επιφυλάξεις. Είναι απλά ο άνθρωπος, που ξεκινάει για τα μεγάλα του πεπρωμένα.

ΤΗ ΖΩΗ του Καποδίστρια θα μπορούσαμε να την ξεχωρίσουμε σε πέντε περιόδους. Η πρώτη αρχίζει με τη γέννησή του το 1776, συνεχίζεται με τις σπουδές του στην Κέρκυρα και στην Πάδοβα της Ιταλίας και κλείνει το 1801, όταν τερματίζεται η ιατρική του σταδιοδρομία.

Για την περίοδο αυτή, κατά την οποίαν διαμορφώνεται και η προσωπικότητά του, δεν διαθέτουμε δυστυχώς γραπτά του Καποδίστρια, που ασφαλώς θα υπήρχαν. Και θα ήταν ιδιαίτερα διαφωτιστικά τα γράμματα που θα έστελνε από την Ιταλία τα χρόνια των πανεπιστημιακών του σπουδών. Όταν έφτασε για πρώτη φορά στην Πάδοβα η Γαλλική Επανάσταση βρισκόταν στο αποκορύφωμά της και λίγο αργότερα οι στρατιές της δημοκρατίας κατάφερναν τα πρώτα πλήγματα εναντίον των απολυταρχικών καθεστώτων της Ευρώπης. Ποιες υπήρξαν οι αντιδράσεις του νεαρού Καποδίστρια στο κύμα του φιλελευθερισμού, που είχε αρχίσει να κατακλύζει την Ευρώπη; Οπωσδήποτε στα γράμματά του θα διατύπωνε απόψεις και γνώμες. Και είναι δυστύχημα που δεν διασώθηκαν, οι γραπτές μαρτυρίες του κατά την περίοδο αυτή.

Η δεύτερη περίοδος, που καλύπτει τα χρόνια της Επτανήσου Πολιτείας, εγκαινιάζεται με τις αποστολές του στην Κεφαλονιά το 1801 και το 1802 για την καταστολή της εκεί ανταρσίας, και κλείνει το 1807 με μια νέα αποστολή στη Λευκάδα για την οργάνωση της άμυνάς της και την προάσπισή της από την κατακτητική βουλιμία του Αλή πασά. Στα ενδιάμεσα χρόνια υπηρετεί ως γραμματεύς της Επικρατείας, συμμετέχει στη σύνταξη του Συντάγματος του 1803 και θέτει τις βάσεις για την οργάνωση της δημόσιας παιδείας στην Επτάνησο ως επιθεωρητής εκπαιδεύσεως. ....

Για την περίοδο αυτή τα κείμενα, όλα όμως επίσημου χαρακτήρα, υπήρξαν άφθονα και δημοσιεύθηκαν στον Α΄ και Β΄ Τόμο του Αρχείου Καποδίστρια.

Η συνθήκη του Τιλσίτ, που έθεσε απότομο τέρμα στην Επτάνησο Πολιτεία, μεταβάλλει τα νησιά του Ιονίου σε γαλλική επαρχία. Ο Καποδίστριας αποσύρεται από τη δημόσια ζωή, ως το 1808, που προσκαλείται στη Ρωσία για ν’ αναλάβει εκεί υπηρεσία. Έτσι, από το 1808 ως το 1822, που θ’ αποχωρήσει ανεπίσημα αλλά οριστικά, από το ρωσικό υπουργείο των Εξωτερικών, έχουμε την τρίτη περίοδο της ζωής και της σταδιοδρομίας του Καποδίστρια.

Στην περίοδο αυτή τα προσωπικά, τα καθαρά ιδιωτικά κείμενα, αφθονούν. Είναι η αλληλογραφία με τον πατέρα του, τους αδελφούς του Βιάρο και Αυγουστίνο, τον Μοτσενίγο, τον Μητροπολίτη Ιγνάτιο, το Δημήτριο Μόστρα και πολλούς άλλους, δικούς μας και ξένους. Αλλά και δω σημειώνονται δια-

φυγές. Στη δωρεά των εγγράφων του Αρχείου Καποδίστρια στο Αρχείο της Ιονίου Γερουσίας και στο Μουσείο Μπενάκη οι απόγονοι δεν περιέλαβαν την ιδιωτική του αλληλογραφία. Αυτή έμεινε στα χέρια των αδελφών Γεωργίου και Ιωάννη Καποδίστρια. Και όσα μεν χαρτιά ανήκαν στον πρώτο, μεταξύ των οποίων και η αλληλογραφία με τον πατέρα του, καθώς και το σημαντικό αρχείο του Αυγουστίνου, διασώθηκαν. Όσα όμως φύλαγε ο Ιωάννης Καποδίστριας, που ήταν και τα σημαντικότερα και τα περισσότερα, καταστράφηκαν κατά τον πυρπολισμό της Κερκύρας από τους Γερμανούς στις 14 Σεπτεμβρίου 1943. Μαζί της και η πολύτιμη αλληλογραφία του Κυβερνήτη με το Βιάρο.

Η τέταρτη περίοδος της ζωής του Καποδίστρια τοποθετείται στην Ελβετία και καλύπτει τα χρόνια 1822—1827. Γι’ αυτήν η σύγχρονη έρευνα αποκαλύπτει καθημερινά και νέα στοιχεία στα δημόσια και ιδιωτικά αρχεία των διαφόρων πόλεων της Ομοσπονδίας. Η παρουσία του Καποδίστρια στη χώρα αυτή, που άρχισε το 1814, όταν ως απεσταλμένος του Τσάρου συνέβαλε τελικά τη διαμόρφωση του πολιτειακού της καθεστώτος, είναι ιδιαίτερα αισθητή. Όχι μονάχα γιατί της προσέφερε πολλά, αλλά και γιατί την αγάπησε. Τα νέα αυτά στοιχεία θα δημοσιευθούν σύντομα στη σειρά των τόμων του Αρχείου.

Η πέμπτη και τελευταία περίοδος της ζωής του Καποδίστρια οριοθετείται από την κυβερνητική του δράση, αρχίζει τον Ιανουάριο του 1828 και τελειώνει το δραματικό πρωινό της 27 Σεπτεμβρίου 1831. Στην περίοδο αυτή τα καποδιστριακά κείμενα μετριώνται με χιλιάδες. Χρειάζεται όμως ιδιαίτερη προσοχή για να ξεχωρίσει κανείς τα καθαρά υπηρεσιακά, που πολλές φορές γράφονται από τους γραμματείς, από εκείνα που προέρχονται απ’ ευθείας από τον Κυβερνήτη και από τα οποία μπορείς ν’ αντλήσεις τα στοιχεία, που βαθμολογούν τον Καποδίστρια ως άνθρωπο.

ΤΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ από τη σχηματική αυτή αναδρομή είναι ότι τα καθαρά προσωπικά κείμενα του Καποδίστρια είναι περιωρισμένα και δεν καλύπτουν όλες τις περιόδους της ζωής του. Η οικογένειά του είναι γεγονός ότι προσπάθησε να τα αποσιωπήσει, ίσως γιατί αποκάλυπταν πλευρές της οικογενειακής ζωής που δεν ήθελαν να έλθουν στη δημοσιότητα. Αλλά κι’ αυτή η επιφυλακτικότητα ίσως θα ξεπερνιόταν με τα χρόνια, εάν δεν μεσολαβούσε η διασπορά των καποδιστριακών κειμένων και η μερική καταστροφή τους. Πάντως και όσα έχουν διασωθεί είναι αρκετά για να μας δώσουν τον Καποδίστρια στην ανθρώπινη διάστασή του, μια διάσταση που πλαταίνει αφάνταστα την προσωπικότητά του σαν Έλληνα πατριώτη.

Κ. ΔΑΦΝΗΣ

Πρόεδρος Εταιρείας Κερκυραϊκών Σπουδών



ΜΕΤΑΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΤΗΣ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣ

Ο Γ΄ τόμος του «Αρχείου Καποδίστρια»1 περιέχει την Αλληλογραφία του Ιω. Καποδίστρια με τον πατέρα του Αντωνομαρία Καποδίστρια. Πρόκειται για 176 επιστολές που καλύπτουν χρονικά 12 χρόνια: η πρώτη επιστολή, του 1809, συντάσσεται αμέσως μετά την αναχώρηση του Ιω. Καποδίστρια από την Κέρκυρα· η τελευταία που αποστέλλεται από την πόλη Troppau (σήμερα ανήκει στην Τσεχοσλοβακία) έχει ημερομηνία 10/22 Νοεμβρίου 1820· λίγους μήνες αργότερα (Απρίλιος 1821) ο Αντωνομαρίας Καποδίστριας θα πεθάνει.

Το περιεχόμενο της Αλληλογραφίας μας είναι ήδη γνωστό: το 1972 Ο Π. Ενεπεκίδης δημοσίευσε2 τις επιστολές μεταφρασμένες στα ελληνικά από το ιταλικό πρωτότυπο. Η δημοσίευση εκείνη αποτέλεσε σημαντική συμβολή για την κατανόηση της προσωπικότητας του Κυβερνήτη3, που εμφανίζεται να συμμετέχει στα προβλήματα της οικογενείας και της πατρίδας του, Κερκύρας, παραμένοντας όμως σταθερά αφοσιωμένος στις διπλωματικές σκοπιμότητες που του επέβαλε η υπηρεσία του σε μια ξένη Αυλή.

Σήμερα με τη νέα έκδοση της Αλληλογραφίας του Κερκυραίου πολιτικού με τον πατέρα του, έχουμε την δυνατότητα να παρακολουθήσουμε τις σχετικές δραστηριότητες του Καποδίστρια και από το πρωτότυπο: γιατί πέρα από το βαθμό επιτυχίας της η μετάφραση σχεδόν ατονεί και την πρώτη θέση έχει το πρωτότυπο καποδιστριακό κείμενο, στο οποίο έτσι κι αλλιώς θα ανατρέξει ο ευσυνείδητος ιστορικός με την καχυποψία που τον διακρίνει.

Έτσι αν θεωρήσουμε ότι η έκδοση των ιστορικών πηγών είναι απαραίτητη για την προαγωγή της ιστορικής γνώσης, η μελέτη και η επιστημονική αξιοποίησή τους πρέπει οπωσδήποτε να ακολουθεί, και σ’ αυτό, πιστεύω, ότι

1. Οι δύο πρώτοι τόμοι του «Αρχείου» δημοσιεύτηκαν στην Κέρκυρα το 1976 και 1978 αντίστοιχα.

2. Π. Κ. Ενεπεκίδης, Ιωάννης Καποδίστριας, 176 ανέκδοτα γράμματα προς τον πατέρα του 1809—1820, Αθήναι 1972.

3. Βλ. πρόλογο του Κ. Θ. Δημαρά στην έκδοση του Α΄ τόμου του «Αρχείου Καποδίστρια» και ειδικότερα τις σελ. ιδ΄-ιε΄.

είναι δυνατό να συμβάλλει και η Αλληλογραφία που εδώ εκδίδεται· ίσως, μάλιστα, η αξιοποίηση και αυτής της πηγής, δώσει την δυνατότητα να ξεφύγει η έρευνα —ως προς την προσέγγιση της περιόδου που έδρασε ο Καποδίστριας— από την επιστημονικά απαράδεκτη μεθόδευση της συσσώρευσης στοιχείων υπέρ ή κατά του έργου του Κυβερνήτη και να πλησιάσει προς την ιστορική προοπτική του θέματος.

* * *

Οι επιστολές εκδίδονται κατά χρονολογική τάξη και αριθμούνται έτσι με αύξουσα αρίθμηση, που αντιστοιχεί σε κείμενο και μετάφραση κάθε επιστολής, κατά το σύστημα που έχουν ακολουθήσει οι επιμελητές των δύο πρώτων τόμων του «Αρχείου».

Πέρα από τη συμβατική αυτή αρίθμηση δίνεται βέβαια και η αρίθμηση του πρωτοτύπου (ο αριθμός που βρίσκεται στο άνω αριστερό μέρος του ιταλικού κειμένου) , η οποία κάποτε γνωρίζει ασυνέχειες και επαναλήψεις, για τις οποίες τις περισσότερες φορές ο ίδιος ο Καποδίστριας δίνει εξηγήσεις στην αρχή της επιστολής του.

Η ημερομηνία που φέρει κάθε επιστολή είναι κατά τη συνήθεια της εποχής διπλή: κατά το παλαιό και νέο ημερολόγιο· ωστόσο αρκετές φορές θα προσέξει ο αναγνώστης ότι η αντιστοιχία των δύο ημερομηνιών είναι λανθασμένη· φυσικά οφείλεται σε βιαστικό υπολογισμό του Καποδίστρια που κατά την έκδοση δεν διορθώθηκε· πάντως ας το έχει υπόψη του ο χρήστης.

Οι επιστολές σώζονται σε πολύ καλή κατάσταση και καθώς το καποδιστριακό κείμενο είναι προσεκτικά διατυπωμένο και χωρίς διαγραφές ή άλλου είδους κακογραφίες, το έργο της μεταγραφής δεν είχε να αντιμετωπίσει πολλές δυσκολίες· πάντως όταν χρειάσθηκε να δοθεί κάποια επιπλέον διασάφηση ή υπήρξε αμφιβολία ως προς την ανάγνωση το πράγμα δηλώνεται σε υποσημείωση.

Το κείμενο των επιστολών εκδίδεται ως έχει χωρίς ορθογραφικές ή άλλες αποκαταστάσεις· οι ελάχιστες παρεμβάσεις έχουν σχέση με τη στίξη και την μετατροπή των αρχικών γραμμάτων ορισμένων κυρίων ονομάτων σε κεφαλαία. Οι λίγες συντομογραφίες αναπτύσσονται και τότε χρησιμοποιούνται παρενθέσεις· επίσης χρησιμοποιήθηκαν ορθογώνιες αγκύλες όταν κρίθηκε απαραίτητο να προστεθεί ένα γράμμα, απαραίτητο για την αποφυγή παρεξηγήσεων· πρόκειται κυρίως για την περίπτωση των τύπων a και anno του ρήματος avere που αποκαθίστανται σε [h]a και [h]anno αντίστοιχα. Λέξεις που στο κείμενο έχουν υπογραμμιστεί από τον Καποδίστρια αποδίδονται με αραιά στοιχεία.

Η γλωσσική μορφή του καποδιστριακού κειμένου ακολουθεί την ιταλική

της εποχής4, όπως έχει διαμορφωθεί στα Επτάνησα με την επίδραση της βενετικής διαλέκτου. Οι ιδιωματισμοί δηλαδή που παρουσιάζονται ανταποκρίνονται στην διπλή χρήση γραμμάτων, στη χρησιμοποίηση διαφορετικών καταλήξεων, στην προσθήκη ορισμένων γραμμάτων κ.τ.λ. Όλα αυτά όμως σε πολύ μικρότερο βαθμό απ’ ότι στα κείμενα των δύο πρώτων τόμων του «Αρχείου» και τούτο γιατί εδώ έχουμε αποκλειστικά κείμενο του Καποδίστρια.

Η καθαρεύουσα της μετάφρασης εντάσσεται στις αρχικές εξαγγελίες της Εταιρείας Κερκυραϊκών Σπουδών5, η οποία στη χρήση της γλώσσας αυτής θεωρεί ότι πλησιάζει περισσότερο το γλωσσικό όργανο της εποχής και το καποδιστριακό ύφος. Πάντως στον τόμο αυτό —σε αντίθεση με τους δύο πρώτους τόμους— το κείμενο της μετάφρασης είναι απαλλαγμένο από κάθε σύμβολο, που θα δήλωνε ότι λέξη ή λέξεις, που δεν αντιστοιχούν ακριβώς στο ιταλικό πρωτότυπο, χρησιμοποιήθηκαν για την περιφραστική απόδοση κάποιου νοήματος· τούτο γιατί πιστεύω ότι είναι ευνόητο ότι κατά τη μετάφραση ενός κειμένου από μια γλώσσα σε άλλη είναι αδύνατο να χρησιμοποιηθεί η ίδια πυκνότητα λέξεων.

ΠΑΝ. Δ. ΜΙΧΑΗΛΑΡΗΣ

4. Βλ. τις παρατηρήσεις του Αρ. Στεργέλη στο προλογικό του σημείωμα του Α΄ τόμου του «Αρχείου Καποδίστρια», σελ. 90—92.

5. Βλ. στον Α΄ τόμο του «Αρχείου Καποδίστρια», τον πρόλογο του Κ. Δαφνή, σελ. ια΄.