Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια, τ. Ζ΄

Η ΕΘΝΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΤΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ1

Έχω την τιμήν να απασχολήσω υμάς περί θέματος, το οποίον προεκάλεσε πολλάς μέχρι τού8ε συζητήσεις, αλλ’ αι οποίαι δεν διεφώτισαν πλήρως το ζήτημα, παρά την ευγενή και επιμελή προσπάθειαν των συζητητών, ένεκεν ελλείψεως αυτογράφων πηγών.

Πρόκειται κατά πόσον ο Ιωάννης Καποδίστριας εγνώριζε και έγραφε την ελληνικήν γλώσσαν.

Επί του θέματος τούτου, αφ’ ου μοι επιτραπή να κάμω μίαν εθνογραφικήν παρέκβασιν περί Κερκύρας, απαραίτητον όπως κατανοηθή το περιβάλλον, εις το οποίον είδε το φως ο Ιωάννης Καποδίστριας, θα προσπαθήσω να εμβαθύνω εις τα εθνικόφρονα αισθήματά του και να παρουσιάσω τούτον Έλληνα την ψυχήν και την καρδίαν.

Εις την χρυσήν λεγομένην Βίβλον των ευγενών Κερκύρας (ευγενείς δε ήσαν οι προνομιούχοι οι έχοντες κοινοτικά πολιτικά δικαιώματα, δι’ ων εξέλεγον τους ομοίους των προς διαχείρισιν των κοινοτικών των υποθέσεων), παραπλεύρως του επωνύμου οικογενειών τινών ανεγράφετο η Λατινική ιδιότης αυτών, χαρακτηρίζουσα την καταγωγήν και το θρησκευτικόν δόγμα, το οποίον επρέσβευε. Μία εκ τούτων ήτο και του Καποδίστρια. Η παρατήρησις αύτη γίνεται επί της κατά το 1783 εκτυπωθείσης χρυσής βίβλου, δηλαδή δώδεκα έτη προ της καταλύσεως της Βενετικής πολιτείας.

Ο χαρακτηρισμός ούτος διά τους φράγκους κυριάρχους είχε μεγάλην σπουδαιότητα, διότι παρ’ όλην την ανεξιθρησκείαν των Βενετών η εθνική των υπερηφάνεια τοις επέβαλλε να κυβερνάται η χώρα όχι μόνον διοικητικώς υπό των ρεκτόρων των, αλλά και κοινοτικώς εξ οικογενειών εχουσών κοινήν την καταγωγήν και το δόγμα.

Εννοείται ότι κατά τους τελευταίους χρόνους παρέμεινε μόνον η Λατινική καταγωγή, διότι η συναναστροφή και αι επιμιξίαι μετά των Ελλήνων κατοίκων αφομοίωναν ταύτας, εις τρόπον ώστε κατά την πτώσιν της Βενετικής πολιτείας ευαριθμοι παρέμειναν πισταί εις τον καθολικισμόν.

Πώς όμως η Κέρκυρα κατά τους μακρούς αιώνας της φραγκοκρατίας ηδυνήθη παρά τας προσπαθείας των αλλοφύλων κυριάρχων να διατηρήση την γλώσσαν, την θρησκείαν και την εθνικήν συνείδησιν, όχι μόνον αλλά και να αφομοιώνη τους φράγκους, εν ω είναι γνωστόν, ότι πολλάκις ηρημώθη κατά το διάστημα

1. Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών, Τόμος Ζ', 1932. Από αυτά η αναδημοσίευση σε παραβολή με τα πρωτότυπα του Φακέλλου 136 του Καποδιστριακού Αρχείου. Διατηρείται η ορθογραφία και η σύνταξη της καποδιστριακής γραφής.

τούτο, είτε ένεκα των επιδρομών, είτε ένεκα των βαρειών στρατολογιών, τας οποίας ενήργει η Βενετία κατά τους μακροχρονίους πολέμους της προς τους Τούρκους; Πώς ηδυνήθη να οικισθή εκ νέου δι’ ελληνικού πληθυσμού και να διατηρήση την μητρικήν γλώσσαν, την οποίαν οι ευγενείς σχεδόν είχον λησμονήσει ή κακώς μετεχειρίζοντο, όπως συνεννοώνται μετά των δουλοπαροίκων των; Πώς ηδυνήθη να διατηρήση τα ήθη και τα έθιμα κοινά μετά της άλλης Ελλάδος;

Η Ήπειρος, η εύανδρος χώρα των Ηπειρωτών, υπήρξεν η μεγάλη κοιτίς, εξ ης συνεπληρούντο τα κενά του πληθυσμού της Κερκύρας επί Βενετοκρατίας και ήτις εξηκολούθησεν εις τους μετέπειτα χρόνους και νυν ακόμη να προμηθεύη πλούσιον ανθρώπινον υλικόν κατά ποιόν και κατά ποσόν, το οποίον αφομοιούμενον προς τον τόπον να αποδίδη εις αυτόν τας αρετάς και τας ιδιότητας αυτού αμιγείς και ανεπηρεάστους από πάσης φραγκικής επιδράσεως.

Διά να αποδειχθή τούτο πρέπει να μελετηθώσι πρώτον μεν τα οικογενειακά ονόματα, τα οποία διά τον εθνογράφον είναι ο γνώμων του κριτηρίου. Πράγματι πλείστα τούτων είς τε την πόλιν και τα χωρία είναι ηπειρωτικά. Δεύτερον δε ο λεξικολογικός και ο λαογραφικός θησαυρός, οίτινες είναι περίπου οι αυτοί προς τους Ηπειρωτικούς. Εάν δε δεν είχεν ούτω η θέσις αύτη, εάν δηλαδή ο εκ νέου οικισμός της Κερκύρας ενηργείτο δι’ αλλοφύλων ως λ.χ. Δαλματών ή Ιταλών, είναι αναντίρρητον, ότι το εθνικόν συναίσθημα και το γλωσσικόν ιδίωμα ήθελον παραφθαρή επί τοσούτω, ώστε θα ευρισκόμεθα προ λαού, όστις ούτε γλώσσαν ούτε φρόνημα θα είχε, ως ήσαν αι πλείσται των ευγενών οικογενειών της Κερκύρας, αίτινες λόγω του συγχρωτισμού και της συνεργασίας μετά των κυριάρχων είχον αποβάλει πολλάς των αρετών του εθνικού βίου εις τοιούτον βαθμόν, ώστε οι Κερκυραίοι να χαρακτηρισθώσι κακώς υπό των Βενετών, και να προκύψη η ρήσις «senza fede».

Αύτη ήτο η κατάστασις των οικογενειών των διακρινομένων διά τον πλούτον και την γέννησιν. Αφ’ ενός μεν εξυπηρέτουν τους κυριάρχους διά τα καλά και συμφέροντα, αφ’ ετέρου δε ανεπαισθήτως διεπαιδαγωγούντο υπό των επηλύδων Ηπειρωτών, οίτινες διετήρουν την γλώσσαν και τα ήθη.

Η αυτή περίπτωσις συντρέχει και διά την οικογένεια Καποδίστρια, της οποίας η Ελληνική συνείδησις οφείλεται κυρίως εις επιμιξίας μεθ’ Ελληνίδων και ιδίως εις την μητέρα του Κυβερνήτου, την σύζυγον του Αντωνίου Μαρία. Αύτη είλκε το γένος εκ της οικογενείας Γονέμη, της μεγάλης Ηπειρωτικής οικογενείας, η ευγενής καταγωγή της οποίας αποδεικνύεται εκ της κυριότητος του Βουθρωτού και των ιχθυοτροφείων του.

Ο Αντώνιος Μαρίας Καποδίστριας υπήρξε διά την εποχήν του ανήρ ευρυτάτης μορφώσεως, άριστος νομομαθής, αλλ’ αφωσιωμένος εις τους Βενετούς, τους οποίους εξυπηρέτησε δι’ όλων του των δυνάμεων μέχρι της καταλύσεως του κράτους αυτών. Διά την αφοσίωσίν του δε ταύτην, ηυνοείτο υπ’ αυτών, επί τοσούτω, ώστε εις ανταλλαγμα των υπηρεσιών του έλαβε κτήματα του δημοσίου,

εν οις και την περιοχήν του αχρηστευθέντος πολεμικού ναυστάθμου εις Γουβίον.

Τόση δε ήτο η αφοσίωσίς του προς το καταλυθέν κράτος των Βενετών, ώστε όταν επρόκειτο να καθορισθή το εθνικόν έμβλημα της Επτανήσου Πολιτείας, ούτος αποτελών μέρος της εκ Κωνσταντινουπόλει πρεσβείας, προς σύνταξιν του συντάγματος της Επτάνησου, επέμεινεν όπως παραμείνη ως τοιούτον ο πτερωτός λέων του Αγίου Μάρκου, κρατών διά του δεξιού προσθίου ποδός το ευαγγέλιον κεκλεισμένον και διαπερώμενον καθέτως δι’ επτά χιαστί λογχών, όσαι ήσαν αι κυριώτεραι νήσοι, αι αποτελούσαι την νέαν πολιτείαν, αντί του ανοικτού βιβλίου του αναγράφοντος το γνωστόν ρητόν «Pax tibi Marce Evangelista meus». Λέγω δε επέμεινε, διότι η εν Κερκύρα προσωρινή γερουσία επεδίωκε να αναγνωρισθή ως έμβλημα ο πτερωτός Φοίνιξ.

Εγεννήθη λοιπόν ο Ιωάννης Καποδίστριας εις το περιβάλλον αρχοντικού οίκου, λατινικής καταγωγής, εγαλουχήθη όμως και ανετράφη υπό της μητρός του, εις τας φλέβας της οποίας αγνόν έρρεε το αίμα της ευάνδρου Ηπείρου, και η μητέρα εκείνη ενεστάλαξεν εις την ψυχήν του ήρωός μας την αγάπην διά τον εθνισμόν και την αφοσίωσιν εις το γένος.

Ο Ιωάννης Καποδίστριας, όπως όλα τα τέκνα των ευγενών, εφοίτησεν εις το σχολείον του μοναστηριού των φραγκισκανών μοναχών της Αγίας Ιουστίνης, ευρισκομένου εις το προάστειον των Γαστράδων, ένθα εστεγάζετο τότε και η δημοσία βιβλιοθήκη. Εκεί, μαζί με την ρητορικήν, την Ιταλικήν φιλολογίαν, την ιστορίαν και τα θρησκευτικά εσπούδασε και τα στοιχεία της αρχαίας Ελληνικής, όπως ο ίδιος μαρτυρεί εις την επιστολήν του προς τον άρχοντα Στούρδζαν εκ Πετρουπόλεως, φέρουσαν χρονολογίαν από 18 Μαρτίου 1811. Αύτη μας πληροφορεί περί της σπουδής του εις την αρχαίαν Ελληνικήν και περιγράφει την ψυχικήν του κατάστασιν κατά την εποχήν εκείνην1.

Έκτοτε, δηλ. αφ’ ότου απεφοίτησεν εκ της σχολής των φραγκισκανών, βεβαίως δεν έλαβε καιρόν να συνέχιση την μελέτην της Ελληνικής, διότι μετέβη εις Παταύιον προς σπουδήν της ιατρικής.

Θα ήτο λίαν διαφωτιστικόν περί του βίου του, αν ήτο δυνατόν να έχωμεν τα στοιχεία, όπως παρακολουθήσωμεν τον Καποδίστριαν εις την φοιτητικήν του ζωήν, συναναστρεφόμενον την σφριγώσαν εκείνην νεολαίαν της Ιταλίας, η οποία εζυμώνετο με τας αρχάς της ελευθερίας, τας οποίας οι στρατιώται του Βοναπάρτου ως άλλοι απόστολοι μετέφερον εκ Γαλλίας και εκήρυσσον ταύτας. Είναι αναμφισβήτητον ότι το κήρυγμα τούτο θα επηρέαζε τας αρχάς του, δεν ήτο όμως δυνατόν εις αυτόν να μεταλάβη του ωραίου εκείνου ενθουσιασμού, διότι ως απέδειξε πάντοτε ήτο χαρακτήρος ηρέμου και μετριοπαθούς. Εμελέτα την κατάστασιν, εδιδάσκετο εκ της εξελίξεως των γεγονότων και απεδέχετο

1. Όρα κατωτέρω επιστολήν 18 Μαρτίου 1811.

όσα ενόμιζεν ωφέλιμα. Εάν ο Καποδίστριας είχε τον ορμητικόν και ευέξαπτον χαρακτήρα του μεγάλου ποιητού των Τάφων, δεν θα εξειλίσσετο ίσως βραδύτερον, ο διπλωμάτης, ο αναμορφωτής. Το βέβαιον είναι ότι τα μεγάλα γεγονότα της Ιταλίας του 1797 τον ηνάγκασαν ίσως να επανέλθη εις Κέρκυραν μόλις έλαβε το δίπλωμα της ιατρικής, ίσως η επάνοδός του να ήθελε ματαιωθή εάν η πολιτική κατάστασις της Ιταλίας έβαινεν ομαλώς, οπότε δυνατόν να εξειλίσσετο εις διάσημον ιατρόν.

Μετά την εις Κέρκυραν επάνοδόν του εξ Ιταλίας, ως γνωστόν εξήσκησε το επάγγελμα του ιατρού μέχρι του 1802, ότε απεστάλη εις Κεφαλληνίαν και τας άλλας νήσους ως αυτοκρατορικός επίτροπος, αντί του πατρός του, όπως εφαρμόση το Βυζαντινόν σύνταγμα του 1800. Εν Κεφαλληνία απέδειξε τας διπλωματικάς αρετάς του, διότι κατώρθωσε να ειρηνεύση την νήσον, η οποία κατετρύχετο απ’ αιώνων υπό εμφυλίων σπαραγμών.

Τω 1803 προσελήφθη εις την υπηρεσίαν της Γερουσίας ως γραμματεύς της επικρατείας και βραδύτερον ανέλαβε την θέσιν του επιθεωρητού των δημοσίων σχολείων.

Αι εκθέσεις του της εποχής εκείνης αποδεικνύουσι τον ζήλον μεθ’ ου ειργάσθη, όπως επαναφέρη την σπουδήν της Ελληνικής γλώσσης, μετακαλέσας προς τούτο δύο Έλληνας διδασκάλους τον Χριστόφορον Περραιβόν και τον Παπά Ανδρέαν Ιδρωμένον, εκ Πάργας.

Είναι πολύ γνωστή η δράσις του ως υπουργού της Επτανήσου πολιτείας διά να επαναλάβω αυτήν. Θα τονίσω μόνον το ενεργόν μέρος το οποίον έλαβε διά την οχύρωσιν και άμυναν της Λευκάδος κατά του Αλή πασά, τω 1807, το οποίον αποδεικνύει την εθνικήν κατεύθυνσιν, την οποίαν ήθελε να δώση εις το νεότευκτον κράτος. Η δε στρατολογία των Σουλιωτών και των Ακαρνάνων αρματωλών, όπως αντιταχθή κατά του τυράννου των Ιωαννίνων, είχεν ως αποτέλεσμα να έλθη εις άμεσον επαφήν προς τα στοιχεία εκείνα, τα οποία δεν ηνείχοντο τον ζυγόν της πατρίδος των και τα οποία η μοίρα προώριζε μετ’ ου πολύ να γράψωσι την μεγάλην εποποιΐαν του 1821.

Από της ώρας εκείνης, ότε συνέφαγε και συνανεστράφη με τους αρματωλούς, ο Καποδίστριας επίστευσεν εις την αναγέννησιν της Ελλάδος.

Αιφνιδίως, μετά τινάς ημέρας από του τελευταίου μεγάλου συμποσίου της Λευκάδος μετά των αρματωλών, εγνώσθη επισήμως η παραχώρησις της Επτανήσου υπό του αυτοκράτορος της Ρωσίας προς τον αυτοκράτορα Ναπολέοντα.

Στρατός εκ Νεαπόλως εκ 12 χιλιάδων περίπου κατέπλευσεν εις Κέρκυραν, αποτελών μέρος της στρατιάς της Ιταλίας, όπως εν ονόματι του Ναπολέοντος καταλάβη τας νήσους του Ιονίου.

Το 1809 ευρίσκει τον Καποδίστριαν εις την πρωτεύουσαν της Ρωσσίας, και αι πρώται εντυπώσεις του δεν είναι ευχάριστοι. Ευρεθείς προ αγνώστου περιβάλλοντος και πλουσίου ηναγκάσθη να ζήση περιωρισμένος. Η μόνη του

ενασχόλησις ήτο η μελέτη και η ολίγη εργασία την οποίαν κατά Κυριακήν παρελάμβανε προς εκτέλεσιν παρά του Καγκελλαρίου. Αι δε σχέσεις του περιωρίζοντο μεταξύ των οικογενειών της Ελληνικής και Μολδαυικής κοινότητας.

Αλλ’ η Ελληνική κοινότης Πετρουπόλεως ήνθιζε κατά την εποχήν εκείνην και η ζωή εν τη ξένη ανέπτυξε τα εθνικά αισθήματα αυτής, πολύ μάλλον καθόσον η Ρωσσία δι’ ιδίους ιμπεριαλιστικούς λόγους εκολάκευε τας βλέψεις των Ελλήνων περί εθνικής αποκαταστάσεως.

Τοιαύτη κοινότης πλήρως (οργανωμένη και ευημερούσα δεν ήτο δυνατόν να μη καλλιεργή την εθνικήν γλώσσαν και να διατηρή τα ελληνικά έθιμα.

Εις τοιούτον κύκλον ευρεθείς ο Καποδίστριας και, ως προκύπτει, αποκτήσας αμέσως τας συμπαθείας του δεν ήτο δυνατόν ή να συμμορφωθή προς αυτόν και προς παν, ό,τι ήτο εθνικόν. Αλλ’ η εθνική συνείδησις δεν ήτο επαρκής προς τούτο· ώφειλε να χειρίζηται γραπτώς και προφορικώς την Ελληνικήν γλώσσαν. Και ως προς τον προφορικόν μεν λόγον δεν θα υστέρει, διότι η ανέκαθεν ομιλουμένη γλώσσα, η δημοτική, ήτο και τότε, όπως και σήμερον το κοινόν όργανον της συνεννοήσεως όλων των Ελλήνων. Ως προς τον γραπτόν όμως βεβαίως θα ευρίσκετο μειονεκτών κατά πολύ των εν Πετρουπόλει Ελλήνων, οίτινες ακολουθούντες τους σοφούς του γένους διδασκάλους της εποχής έγραφον την γνωστήν και ασχημάτιστον καθαρεύουσαν, τόσον αρχαΐζουσαν τότε.

Ο Καποδίστριας μη διδαχθείς την καθαρεύουσαν εκείνην ηναγκάσθη να μελετήση ταύτην, διά να μη υστερή απέναντι των άλλων ομογενών. Δεν είναι γνωστόν ποίος υπήρξεν ο διδάσκαλός του εν Πετρουπόλει, πιθανόν να υπήρξεν ο Βαρδαλάχος, το αληθές είναι ότι ο διδάσκαλός του υπήρξε θαυμαστής του Ευγενίου Βουλγάρεως, όστις έζη ακόμη τότε, διότι τα θέματα και τα δοκίμιά του, περιεχόμενα εις τετράδιον, είναι αντιγραφή επιστολών του Βουλγάρεως.

Συγχρόνως περίπου προς τας ασκήσεις ταύτας έχομεν και τας Ελληνιστί επιστολάς του, το 1811, τα αυτόγραφα σχέδια των οποίων περιέχονται εις τετράδιον φέρον αριθμόν φακέλλου 136.

Δεν είναι δυνατόν να παραθέσω ενταύθα τα κείμενα όλων των Ελληνιστί επιστολών του Καποδίστρια, διότι θα υπερέβαινον τα όρια του ευμενώς υπό του κανονισμού της Ακαδημίας Αθηνών παραχωρουμένου χώρου. Διά τούτο περιορίζομαι να παραθέσω τας μάλλον σημαντικάς εκ τούτων, όπως αποδειχθή οποία ήτο η ικανότης του Καποδίστρια ως προς τον γραπτόν λόγον, συγχρόνως δε ομολογηθώσι παρά του ιδίου τα εθνικόφρονα αισθήματά του, τα οποία βραδύτερον κατά την σύστασιν της φιλικής εταιρίας και την έκρηξιν της Ελληνικής Επαναστάσεως ηναγκάσθη σχεδόν να αποκρύψη μέχρι παρεξηγήσεως. Αι παλαιαί αύται επιστολαί θα δικαιολογήσωσι πλήρως αυτόν, εάν βραδύτερον, ως υπουργός, ηκολούθησε την πολιτικήν της Ρωσσίας. Η δε απομάκρυνσίς του και η εν Ελβετία παραμονή του από του 1822, ένθα απέδειξε τα αληθή αυτού αισθήματα, δικαίως θεωρείται ως η επίσημος διαμαρτυρία του κατά της πολιτικής της Ρωσσίας.





ΕΠΙΣΤΟΛΗ 1η

Καποδίστριας προς Μητροπολίτην Ιγνάτιον εις Βουκουρέστιον

Πετρούπολις 20 Φεβρουαρίου 1811

Πανιερώτατε Δέσποτα!

Ας παύση η ανταπόκρισίς μας εις Γαλλικήν διάλεκτον. Καιρός μετανοίας ήλθεν. Αυτή δεν θέλει αληθεύση ούτε ωφελήση εάν πατριωτικός τις νόμος δεν την επικυρώση. Ιδού Πανιερώτατε η δέησίς μου: Προστάζετε ως νομοθέτης: «ός τις Γραικός προς Γραικόν γράφη εις διάλεκτον αλλογενών, κηρύττεται αλλογενής». Δεν τολμώ μόνος να υποταχθώ εις τοιούτον σφοδρόν νόμον, επειδή η τωρινή δεν είναι εποχή Μαρτύρων, και όταν μετρήσω το βάθος της αμαθείας μου εις την Πατρικήν γλώσσαν, ο τρίβολος της συνειδήσεως ελέγχει και πεδεύει ως επί το πλείστον το πνεύμα μου.

Είχον την τιμήν τας παρελθούσας να σας ειδοποιήσω τα περί εμού. Διατρίβω υγιείς. Η φιλοσοφία βαστά πάντοτε την ιεράν της χείρα εις την κεφαλήν μου, και ούτως, τα περί του Κόσμου, και ανθρώπων, και δικαιοσύνης, και αδικίας ως φαντάσματα θεατρικά περιτρέχωσι προ οφθαλμών μου. Αυτή δε η θεία δύναμης με εγκαταλείπει όταν βλέπω την αθλείαν Καίρκιραν από παντοτινήν πολιορκείαν πεδευμένην και άμετρα τα όρια της δυστυχίας της. Ως αυτόχθων της οικουμένης έρημος ευρίσκομαι εδώ· από συγγενείς μήτε φωνή μήτε ακρόασις· μ’ όλον οπού αι επιστολαί μου εις αυτούς αγανακτώσι φίλον και πολιτζίας1. Οι εδώ συμπατριώται έλαβον γράμματα του Νοεμβρίου μηνός· εγώ δε ουδέν. το αποδίδω και αυτό της Τύχης.

Ηξιώθην να ειδοποιηθώ από τον εξοχότατον Καγγελάριον ότι σας έγραψε προ πολλού περί τινών ζητημάτων φιλολογείας και ιστορίας, και αναμένει προθύμως τους σοφούς σας λόγους περί αυτών.

Ο Καλοθελήτης σας Πρίγκιφ ανάγνωσε τα περί Λυκείου και Ακαδημίας και όλα τα άλλα οπού μοι εστείλλατε. Επιθυμώντας να προσφέρω τω Αυτοκράτωρι την εικόνα των επεχειριμάτων σας περί δημοσίου διδασκαλείας εις Βουκουρέστιον, με επρόσταξε να την κάμω. Σας Περικλείω το αντίγραφον αυτής της εικόνας, επέτυχεν τον σκοπόν της, και ελπίζω ότι ο καιρός και τα συμβάντα θέλουν σας πλειροφορήσει ότι αυτή έλαβεν και καλήν τύχην εις τον Τρισαύγουστον ημών Αυτοκράτωρα.

Ο Μαρκίζ Μαιμών εκπληρώνει την υπόσχεσίν του βάνοντας εις τύπον εις την του άρκτου εφημερίδα τας ομιλίας σας και τους κανονισμούς του Λυκείου και της Ακαδημίας. Θέλει τα λάβετε εις ολίγον.

1. πολιτζίας = politesses = φιλοφροσυναζ.

Ο Κυρ. Καλέργης σας προσφέρει τους ταπεινούς του χαιρετισμούς και μοι είπε να σας ενθυμήσω τα όσα είχε την τιμήν να σας αναφέρει όταν τον εζητήσετε συμβουλήν περί τινών δ..... διά καλήν έκβασιν πραγμάτων. Αυτός στοχάζεται τα τότε άτοπα και κινδυνώδη, νυν πρεπούμενα ωφέλιμα και ουσιώδη. Εγώ ο ίδιος τολμώ να σας παρακινήσω να μην αμελίσετε αυτήν την ιδέαν, μοι φαίνεται ότι αυτή δεν είναι προτότυπος αλλά παράγογος, και αναλήοντάς την έως την πηγήν της, ευρίσκω τινά τύπον σεβασμιότατον.

Ετιμήθην τέλος πάντων των γραμμάτων του Κυρίου Σχινά, περαστικώς από Βιένναν, καθώς λέγοι μοι γράφει, άνευ καιρού ή τόπου σημειώσεως, εν τετράδιον βαρύτατον κατά την πληρωμήν της πόστας, και ελαφρότατον κατά την ουσίαν, γράφει ο καλός αυτός νέος ως λαλώσι οι νεόφυτοι φιλόμουσοι: φράσεις ουχί ιδέαι, και ιδέαι ποιητικαί εις τόπον πραγμάτων ακριβής Ιστορίας, ούτως εκπλήρωσε την υπόσχεσίν του γράφοντας πολλά και άχρηστα περί της καταστάσεως των μαθημάτων των ομογενών μας. Μ’ άλλον τούτο εχάρην κατά πολλά βλέποντας ότι αυτός ο νέος βαστά όπως δήποτε τον λόγον του, και ότι η φωνή της τιμής όχι μόνον εις το στόμα αλλά και εις την καρδίαν του ευρίσκει τόπον.

Ταύτα Πανιερώτατε, τρέμων έμπροσθεν του αυστηροτάτου και λογιοτάτου Μόστρα, και δεόμενος την υπομονήν του και τας τιμωρίας της γραμματικής του μάστιγος, ασπάζομαι την δεξιάν σας.

Τον φίλον Χριστόφορον χαιρετώ ακριβώς.

ΕΠΙΣΤΟΛΗ 2α

Καποδίστριας προς Αλέξανδρον Στούρδζαν

Εκ Πετρουπόλεως 18 Μαρτίου 1811

Εκλαμπρότατε Άρχοντα.

Μετά την επιστροφήν της Εκλαμπρωτάτης αυτής Συμβοίας ήλπιζον, πλήρης χαράς μετ’ ολίγον και την έντευξιν αυτής ενταύθα και τας προς εμέ της ευνουστάτης αυτής φιλίας και σοφών διατριβών παρηγορίας.

ούτως αποπλανώμην: αλλά των παγετών του ευκάρπου Νεβά ο ημερινός τρύγος, αι νυν δυσοδίαι, του έαρος η φήμη, και άλλα πολλά εξαλείπτουσι τας καλλάς ελπίδας και μακρώς εγκαταλείπωσι εμέ υστεριμένον της προσοπικής αυτής οράσεως και συνομιλείας. Και αυτό, οίομε έργον είναι της ειμαρμένης (ήτις Μητριά ανηλεής των ασκητών και μοναχών) μακροχρόνιος δεν στρέφει εις ημάς, όχι μόνον την ιλαράν όψιν αλλ’ ούτε εν δραπετόν βλέμμα. Προς αυτήν μάταιαι αι δεήσεις, αλλά του νοός και της ψυχής αι δυνάμεις ουχί ματαίως τινά φάρμακον δίδωσι του ατυχούς και ασθενούντος προς θεραπείαν. Πεπαιδευμένος εις το ιατρέβειν εμαυτόν από τοιαύτα πνευματικά νοσήματα και πλήγματα

ιδού τις δοκιμή και εν τούτο το γράμμα... ευδοκιμήτω διά της αυτής καλοκαγαθείας, ποιούσα τα αδύνατα κατά ειμαρμένην, δυνατά κατά βουλήν και εύνοιαν.

Τα της αυτής υγίειας και του ευ ζειν και καλώς διάγειν αυτόθεν, συνεχώς ηδοποιούμαι και χαίρομαι. Τα δε εμά όλως και πάντοτε αντιστρόφως οδηγούμενα τί νυν Αυτής ειδοποιήσω;... Άνεργος και ακίνητος πνεύματι και σώματι μελαγχολώ και κεφαλαλγίζω. Άνευ επιχειρημάτων τί η ενέργεια· άνευ αυτής τί ο βίος;... το της μελέτης ίαμα και αυτό ενταύθα νόσος. Του γαρ οφελείν και οφελείσθαι ο σκοπός αυτού αφανής πλείστον μοι γίγνεται καθεκάστην, δι’ ο και τα αρχαία της νεαράς παιδείας πονήματα νυν προς εμήν βοήθειαν εισέρχονται και της πατρώας διαλέκτου η ανανεωμένη ανάγνωσις και χρήσις, εν ω αφαιρεί την νοσούσαν ψυχήν από τας των παρόντων αηδείας υποστηρίζει και εκτείνει αγαθών απομνημονευμάτων νοεράν συλλογήν και εν μέσω αυτής ο λόγος, και αι της καρδίας αισθήσεις μορφόνουσι χρηστήν ευδαιμονείαν.

τα παρελθόντα γαρ και τα εσσόμενα ευκόλως υποτάσσονται εις την απέραντον του νοός επιδρομήν, και αι ιδέαι εκλύονται από τας των περιεστότων αλύσεις και ορθώς οδιγούμεναι τυγχάνουσι ευχαριστήσεως και χαράς επιτηδεύματα, τα μεν της πατρίδος στεναζούσης την ούχι αδύνατον ελευθερείαν αποδικνείωντα, τα δε της αυτής βασιλευούσης λαμπράς σκηνάς θεατρίζωντα. Και ούτως εις της φαντασίας κόσμος. Αλλ’ εξόχως εις αυτόν ίστανται δι’ εμέ και επιθυμίαι και ηδοναί. έξω αυτού ου δύναμαι τα της οικιακής ευτυχίας στοιχεία συνδιάσαι. ούτω πλανόμενος τον χρόνον διασκεδάζω.

Τα της εις Βουκουρέστιον Ακαδημίας και Λυκείου νομίζω αυτής γνωστά. Του Πανιερωτάτου Ιγνατίου δι’ αυτά αθάνατος στέφανος. Εγχείρησα του φιλτάτου και αγαπιτού Αλέκου, προ πολλού τους κανονισμούς της Ακαδιμίας και Λυκείου και άλλα του Πανιερωτάτου συγγράμματα ίνα αυτής διασταλθώσι. νυν δε μέρος ουσιώδες αυτών εις την του Άρκτου εφημερήδα γαλλιστή τυποθέν προσφέρω Αυτής.

Πατριωτισμώ κινούμενος, αυτών των νεοσυστάτων οικοδομών ακριβώς εθεόρησα την βάσιν, τα δεσμά, και το αποτέλεσμα εφ’ ω εσυστήθησαν, της θεωρίας αυτής και άλλων άλλοτε ποιουμένων σημιόσεων η σκέψις προβιβάζει ύλην πονηματίου τινός περί δημοσίου παιδείας. - Αυτό νυν επιχειρίζομαι, αλλά αγνοώ εάν λάβη τέλος, μ’ όλον ότι η αρχή ήμισυ παντός έργου, τα εμά μεσηγώς τεθνίσκωσι αδυναμίας ένεκεν.

Ο δεώμενος πάντοτε αυτής συμπάθειαν και φιλίαν.

ΕΠΙΣΤΟΛΗ 3η

Ο Καποδίστριας προς τον Πρόεδρον της Γραικοδακικής Εταιρίας

Εκ Πετρουπόλεως τη 15 Μαΐου 1811

Ελλογιμώτατε Κύριε.

Το ιερόν της Πατρίδας όνομα διά της Γραικοδακικής φήμης κηρυττόμενον, αντηχεί έως τα ενδόμυχα των καρδιών όλων των Γραικών, και εις μεν τας των απαίδευτων διεγείρει ανδρώα αισθήματα, αναζωπυρεί δε χρηστάς τας των πεπαιδευμένων ελπίδας, εμπνέον αυτοίς εννοίας τε λαμπράς και υψηλά φρονήματα προς την του γένους βελτίωσιν. - Γραικός γεμήν καγώ ων και ταύτα συναισθανόμενος εμακάριζον τους μετέχοντας των πόνων της νεοσυστάτου Γραικοδακικής εταιρείας. Δοξάν δ’ αυτή συγχαταλέξαιμε τοις αντεπιστέλλουσι των μελών, ηξίωσέ με μακαρίζειν εμαυτόν. Μεγίστας ουν χάριτας ομολογώ αυτή: αλλ’ ενταύτω άρρητον και το της εμής ψυχής άλγημα: διατριβών γαρ εν άλλοις και υπ’ ανάγκης ενασχολούμενος εν αλλοδαποίς πλέον δε στερούμενος της πατρώας γης, και της των εκεί φιλομούσων ανδρών συνεργείας, τί προς την του γένους αγαθήν τύχην εμοί δυνατόν εί μη άρα ζήλος, προθυμία και ευχαί; ων έμπλεως πνεύματι και συνειδήσει, ει ποτέ λόγω και πόνω εκπληρώσαι το οφειλούμενον τη Πατρίδι αξιωσίμιν, άπειρος η εμή ευδαιμονία και ίσως ου χαλεπόν τότε δείξαι και έργω την εμήν ευγνωμοσύνην τη κλεινή εταιρεία. - Δώη Κύριος!

Τα νυν δε δεχθήτω την καλήν ταύτην προαίρεσιν, ήν τινα Αυτή εμφανίσαι δέομαι του Γραμματέως Αυτής.

ΕΠΙΣΤΟΛΗ 4η

Ο Καποδίστριας προς τον Δημήτριον Μόστραν

Εκ Πετρουπόλεως 15 Μαΐου 1811

Τω αγαπητώ μοι φίλω Μόστρα.

Έλαβον αγαπητέ μοι φίλε, την γραφήν σας, ην υπό των 3 του παρελθόντος μοι εγράψατε, καθώς και τα όσα μοι επέμψατε διά μέσου ενός Οφφικιάλου, το όνομα του οποίου δεν ενθυμούμαι, και σας ευχαριστώ εξ όλης μου της καρδίας. Η Γραικική εφημερής, οι λόγοι του Πανιερωτάτου, ιδού ικανή ύλη ευχαριστήσεως δι’ εμέ.

Έσωθεν ευρίσκεται την απόκρισίν μου προς την Εταιρείαν, αναγνώσατε αυτήν και αν την εύρητε συντείνουσαν εγχειρήσατέ την, ειδ’ ουν μη κάμετε καμμίαν χρήσιν εξ αυτής, αλλά γράψατέ μοι και θέλω κάμει άλλην και έπειτα πάλιν άλλην, έως ότου επιτύχη την δοκιμασίαν σας. δυσκολεύομαι εις όλα τα εμά και διά τούτο δεν ευχαριστούμαι εις ουδέν απ’ όσα κάμω, το περιπλέον δε

γράφων εις την γλώσσαν μας, επειδή εις αυτό το μέρος νηπιάζω περισσότερον παρά εις κανέν άλλο.

Με μεγάλην προσοχήν αναγινώσκω τας εφημερίδας σας. Όλα εις αυτάς είναι εξαίρετα, πολλά εξαίρετα. Δεν εμπορώ όμως να δοκιμάσω εκείνην την περίοδον, ήτις τόσον εγγίζη την φιλαυτίαν του Κου Κρομμύδη από Νίζναν. Η Κριτική των εφημερίδων δεν πρέπει ποτέ να θεωρή τα υποκείμενα, αλλά να ασχολήται με τα πράγματα, τα οποία κρίνει. Αυτή δεν πρέπει να ομιλή περί των συγγραφέων, παρά όταν θέλη να τους προτρέψη, ποτέ όμως διά να τους απομαυρώση. Παρατηρήσατε αυτήν την αρχήν τω εκδοτή των. Χωρίς αυτήν αφανίζεται το έργον σας με τας ιδίας χείρας σας.

Διατί θέλετε να ασπάζητε ο Κρομμύδης την χείρα ήτις τον ραπίζει; και αυτή τον ραπίζει αδίκως. - Ο άνθρωπος αυτός είναι ζηλοτής, δεν κάμνει ζητήσεις δι’ ουδέν, και το σύγγραμμά του κατά πολλούς λόγους είναι οφέλειμον, τουλάχιστον εις αυτόν βλέπει τις την καλήν προαίρεσιν και τον ζήλον του συγγραφέως. αυτός δεν εφανέρωσε το όνομά του, διατί λοιπόν να το εκσκαλίζη τις; η προσοποληφία αυτή δεν κάμνει μεγάλην τιμήν εις τον εκδοτήν, και επιστηρίζει τους αλλογενείς εις την σφαλεράν γνώμην την οποίαν έχουν δι’ ημάς· ήγουν ότι ο φθόνος και η ζηλοτυπία συνιστωσι την βάσιν του χαρακτήρος μας.

Συγχωρήσατέ μοι μίαν άλλην παρατήρησιν, ην έκαμον κατά περίστασιν της προβαλλομένης μεταφράσεως του συγγράμματος διά το κοινόν όφελος εις την καθ’ ημάς ομιλομένην γλώσσαν και εις εκείνην των Βλάχων. - Ο Αιμύλιος του Ρουσσώ είναι αληθώς η κλεις των συγγραμμάτων της αγωγής των παίδων, αλλά διατί να τον κολοβώση τις; αν εις το κείμενον του ευρίσκονται επικίνδυναι ιδέαι διά μίαν διοίκησιν στερεωμένην εις την βάσην της συστάσεώς τις, ο μεταφραστής έχει το δικαίωμα να κάμη τας παρατηρήσεις του διά τον αναγιγνώσκοντα, εννοώ διά των σημειώσεων, και ουχί να κολοβώση το πρωτότυπον. Αν στοχάζεται τις δι’ αυτής της κολοβώσεως να κόψη το κακόν εις την ρίζαν του λανθάνει, η δεν καταλαμβάνει θεμελιωδώς (αν είναι συγχωριμένον να διασαφισθη ούτως) τον συγγραφέα, τον οποίον μεταφράζει το σύγγραμμά του έχει την άλυσον, ως και εκείνα του Ευκλείδου, η μία ιδέα κρατεί την άλλην η μία φράσις την άλλην καθώς τα προβλήματα της γεωμετρίας. Δεν συγχωρήτε εις τινα άλλον να επιδιορθώση τον Ρουσσώ παρά εις αυτόν τον ίδιον αγκαλά αμφιβάλλω αν και αυτός εδύνατο τούτο χωρίς να κάμη εξ αυτόν άλλον ένα σύγγραμμα, τον οποίον ήδη δεν ήθελε ήτον ο ιδικός του Αιμύλιος.

Δεχθήτε ευμενώς, και κάμετε να δεχθούν αυτήν την παρατήρησιν, ή τις εξέρχεται από μίαν ψυχήν, η οποία επιθυμεί το κοινόν καλόν και μίαν αληθινήν δόξαν εις εκείνους, οίτινες είναι εις περίστασιν να το εκτελέσωσι.

Μετ’ ολίγον έχω σκοπόν να σας εξαποστείλλω το μικρόν μου δοκίμιον περί της δημοσίου παιδείας. Εις αυτόν κατά το παρόν ασχολούμαι, αλλά με μίαν αδύνατον υγιείαν εις τούτο το κλίμα, δεν εμπορεί τις να τελείωση τόσον

ογλήγωρα, ως το επιθυμεί.

Εις την γραφήν μου προς τον Πανιερώτατον θέλετε εύρει μίαν διεξοδικωτέραν απόκρισην δι’ όλα, όσα μοι αναφέρετε εις την ιδικήν σας. Σας επεύχομαι όλα τα αγαθά, ακριβέ μου φίλε, φυλάξατε την υγιείαν σας, και την του καλού μας φίλου του Πανιερωτάτου. Γράφετε μου όσον το δυνατόν συνεχέστερον και αγαπάτε με πάντοτε, τον Κύριον Χριστόφορον ακριβώς χαιρετώ... Όλοι οι εδώ ομογενείς μας συναμιλλώνται εις την ανάγνωσην των εφημερίδων και των λόγων. Εγώ προσπαθώ να αποκαταστήσω ένα θαύμα· θέλω να καταπείσω ένα πολλά πλούσιον ομογενή να συνεισφέρω εις μεγάλας εκβάσεις της ακαδημίας, ο ίδιος έχει μεν την καλήν προαίρεσιν, έως τούδε όμως δεν έλαβεν κλίσιν να αισθανθή βαθέως τον έρωτα της δόξης, και εκείνην την δόξαν ή τις αποκτάται διά της υπερασπίσεως των λόγων και των επιστημών.

Αυτή μένει δι’ υμάς.

ΕΠΙΣΤΟΛΗ 5η

Ο Καποδίστριας προς την Καν Δομνήκαν Στούρδζα

Εκ Πετρουπόλεως 20 Ιουλίου 1811

Τη εκλαμπροτάτη Δομνήκαν Στρούτζα.

Ο απράγμων και σχολάζων πάντοτε, κατά ατυχίαν τα νυν πραγματεύεται μετά του Μεγίστου Αρχιγού του, αναμένωντας καθ’ εκάστην ημέραν και ώραν τας προσταγάς του, πλήχθεται ενταύθα και αναπνέει διακεκαυμένον και δύσσοδον αέρα, και καταπίνει σφαίρια πικρότατα κατά την ουσίαν και λαμπρότατα κατά την επιφάνειαν. Ιδού Κυρία μου, τα της μοίρας. Μ’ όλον τούτο αυτώ το σάββατον δεν θέλει με κρατήσωσι αλυσίδετον.

Ταύτα ειδοποιών δέομαι την συγγνώμην Αυτής, το περιπλέον δε όταν ταύτης της εμής ιλιάδος η καταστροφή μοι δώσι την ελευθερίαν να επωφεληθώ διά καιρού της συνοικήσεως και συναναστροφής Αυτής.

ΕΠΙΣΤΟΛΗ 6η

Ο Καποδίστριας προς τον Δημήτριον Μόστραν

Εκ Πετρουπόλεως 12/24 Αυγούστου 1811

Αγαπητέ μου Μόστρα.

Το φίλτατόν σου γράμμα από 7 Ιουνίου και αι εν αυτώ ανανεωμέναι αποδείξεις της ευνοίας και της φιλοδώρου αγάπης, του ημετέρου Πανιερωτάτου πατρώς και Δεσπότου, ήλθον προς εμήν θεραπείαν, και εν ταυτώ τα αισθήματα της νυν καταστάσεώς μου και της ευγνωμοσύνης μου ενήγειραν εις την καρδίαν

μου πληγάς και αλγίματα, ευφροσύνην και παρηγορίαν. - Στερούμενος προ πολλού ειδοποιήσεων και γραμμάτων της πατρίδος, των γονέων και των φίλων των εις την Ιταλίαν, αυτής της παρηγορίας μάλλον εδεόμην. ήλθεν ουν εκ θεού και ες ώρας ανάγκης: διό μεγίστας τας χάριτας έχω τω Πανιερωτάτω και τη ση φιλία. - Εάν δε ο καιρός, και αι περιστάσεις μεταβάλωσι τα της εμής τύχης, αυτάς τας χάριτας ου μόνον διά φωνής και γραμμάτων αλλά πραγματικώς μαρτυρήσαι εμοί εστί ελπίς. - το νυν δε δέξασθαι μόνον την καλήν ταύτην προαίρεσιν.

Έλαβον και το από 20 Ιουλίου γράμμα σας, και τας δύω εφημερίδας, και τους λόγους του Πανιερωτάτου. Ευχαριστώ διά τα πάντα και συν εμοί όλοι οι ενταύθα διατρίβοντες Γραικοί ανέγνων αυτά και εφράνθησαν.

Μοι εδόθη επάγγελμα υπεξούσιον εις την πρεσβείαν της Βιέννης· το εδέχθην και ετοιμάζω τα της οδοιπορίας μου μετά χαράς και αγαλλιάσεως, μ’ όλον ότι διά αυτού του επαγγέλματος ούτε ηθικώς, ούτε οικονομικώς δεν ευρίσκω ούτε ελπίζω μεγάλην βελτίωσιν τον περί εμέ. - αλλά επειδή λέγουσι, ότι το μεσόριον εστίν η οδός των φρονίμων, και ότι οι πορευόμενοι εν αυτή ασφαλώς και αθορύβως άγουσι τον βίον, και προς αυτών παιδείαν δοκιμάζουσι τα των βιοτευόντων εις τα πέρατα της δόξης, ούτω αυτής της παιδείας και δοκιμασίας μάλλον δεώμενος (ίνα εν καιρώ και περιστάσεσι ελευθέρων τα εμά κατορθώσω) νυν δέχομαι καθάπερ δώρον της θείας Πρόνοιας αυτήν την υπεξούσιον υπουργίαν, ή τις μοι δίδει ρούμπλια 1250 προς 50 στίβερα τον χρόνον, διλαδή 1250 τάλλαρα, και ουδέν ωρισμένον χρέος... νομίζω λοιπόν ότι και εις την Βιέννην θέλω είμαι απράγμων και σχολάζων, διά τούτο προστρέχω εις την υμετέραν φιλίαν, και εις την καλοκαγαθίαν του Πανιερωτάτου ίνα διά γραμμάτων σας συστηθώ εις όλους τους εκεί Γραικούς και μάλιστα εις τον Κον Γαζήν. ων η συναναστροφή μόνον δύναται βαστάξει το φάντασμα εκείνο, το οποίον οι φιλοπάτριδες σχεδιάζουσι, όταν στερούμενοι της πατρίδος παντού θέλουσι ευρίσκειν αυτήν και τας αυτής χάριτας ως φιλόπατρις και φίλος ζητώ γουν αυτάς τας συστατικάς επιστολάς, και μοι τας στέλλετε εις την Βιέννην κατ’ ευθείαν και διά μεγαλιτέραν ασφάλειαν τας οδηγείτε προς τον Κον Σταύρον Ιωάννου με παραγγελίαν ίνα τας φιλλάτη εώς ου έλθω.

Δεν γράφω τω Πανιερωτάτω, αλλ’ από μερός μου τον ειδοποιείτε τα εν τη παρούση σημειωμένα, και περιπλέον, ότι τον συγχαίρομαι διά την ώραν ης τινός ηξιώθη.

Αυτή σημειώνει τον καιρόν, και η υπομονή είναι του καιρού σύζυγος, ταύτα μοι είπον ο Εκλ. Πρψ. - Εδέχθη με ευχαρίστησιν μεγάλην το αίτιον εκείνον δι’ ο έγινεν η περίστασις του σταλμού αυτής της ώρας. Και ως φίλος και προστάτης με εβεβαίωσε ότι τα του Πανιερωτάτου ευδοκιμούσι και εις το εξής ευδοκιμήσουσι περισσότερον. Ας προφυλάττη την υγείαν του, και ας μην ακούη φαύλους και φλίαρους.

Πρην αναχωρήσω από την Πετρούπολην σας γράφω, και θέλει γράφω του Πανιερωτάτου εις πλάτος.

Των οφειλομένων χρημάτων τω κυρ. Δομπόλλη είπον τω κυρ. Διαμάντη ος τις μοι υπεσχέθη να μοι τα δώση. Λαμβάνωντάς τα θέλω τα εγχειρήσει. Από την σειράν των φιλολογικών αγγελιών λείπουσι δύω...

Τον φίλον...

ΕΠΙΣΤΟΛΗ 7η

Ο Καποδίστριας προς τον Δημήτριον Μόστραν

Εκ Πετρουπόλεως Σεπτεμβρίου 1811

ιδού φίλε Μόστρα το τελευταίον γράμμα μου εκ Πετρουπόλεως... Ταμπάκον αργυροκαστρίτικον δεν έχω πλέον, και με πρώτον κουριέρην ελπίζω ότι θέλει με εσπλαχνισθήτε. Λέγω με κουριέριν, επειδή εξεύρετε ότι είναι εμποδισμένον το φέρσιμον αυτού.

Ο καιρός δεν με συνχωρεί να σοι γράφω περισσότερα. Αγάπα πάντα τον φίλον και αδελφόν σου.

ΣΗΜΕΙΩΣΙΣ. - Κατά την αντιγραφήν των επιστολών διετηρήθη η ορθογραφία αυτών, η σύνταξις και η στίξις, δεν ελήφθησαν δε υπό όψει αι επί του αυτογράφου διορθώσεις δι’ άλλης χειρός.

[Υπάρχει ακόμη μία επιστολή, γραμμένη εξ ολοκλήρου ελληνικά. Είναι η επιστολή που έστειλε ο Καποδίστριας από την Κέρκυρα προς τον πρόξενο της Ρωσσίας στην Πάτρα Ιωάννη Βλασόπουλο. Δεν έχει ημερομηνία, αλλά πιθανότατα θα εστάλη τις 6/18 Απριλίου 1819, την ίδια ημέρα που εστάλη και η «εγκύκλιος επιστολή» του Καποδίστρια προς τους υπόδουλους Έλληνες «με παρατηρήσεις πάνω στα «μέσα» βελτίωσης της μοίρας των Ελλήνων». Το τελευταίο αυτό κείμενο είναι γραμμένο γαλλικά και ελληνικά. Η επιστολή προς το Βλασόπουλο, που συνόδευε την εγκύκλιο επιστολή, εστάλη μόνον στην ελληνική γραφή της. Δεν είναι αυτόγραφη, αλλά όπως προκύπτει από το περιεχόμενό της γράφηκε καθ’ υπαγόρευση του Καποδίστρια, γιατί στο Καποδιστριακό Αρχείο και στο σχετικό φάκελλο δεν υπάρχει σχέδιο στα γαλλικά.1

1. Βλ. και τα δύο κείμενα ΑΡΧΕΙΟ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ, τόμ. ΣΤ', σ.σ. 12-22. Κέρκυρα 1985).

Τη Ευγενεστάτη Κυρία Βαρβάρα Βασιλείου

εις Τεργέστην

Ευγενεστάτη Κυρία!

Με δυσαρέσκειαν, ου την τυχούσαν, έμαθα από την επιστολήν ην μοι εκάμετε την τιμήν να μοι γράψητε εις τας 18 του παρελθόντος τας χρείας και ταλαιπωρίας εκ των οποίων κατατρύχεται η έντιμος φαμελία σας, καθώς και τον δίκαιον πόνον ον υποφέρη η ψυχή σας, βλέπουσα διακεκομένην απροσδοκήτως την αγωγήν του υιού σας. Εάν αι κοιναί και μεγάλαι του Γένους συμφοραί δεν ήθελε πολλαπλασιάσουν τον αριθμόν των δυστυχούντων και δεομένων, εάν εκ της αιτίας ταυτής μάλιστα δεν ήθελε ξηρανθή σχεδόν άπασα η πηγή βοηθείας διορισμένης πρώτερον εις εκείνο το καλόν έργον, βεβαιότατα ο υιός σας ήθελε λαμβάνει ακόμη το διατεταγμένον μέχρι τέλους της αγωγής του: Πλην επειδή αι δειναί περιστάσεις ούτως έφερον τα πράγματα χρειάζεται υπομονή... Εγώ όμως προθυμούμενος να προσφέρω παραμυθίαν τινα εις την κατεπείγουσαν αμηχανίαν και να σας αποδείξω, ότι τα αυτά φιλικά αισθήματα άτινα είχον προς τον μακαρίτην Κύριον άνδρα σας, διατελώ πάντοτε έχων και προς την φαμελίαν του, θέλει φροντίσω όπως διά τον ερχόμενον χρόνον 1823 λάβητε τα αναγκαία χρήματα διά να δυνηθή ο υιός σας να εκτελέση την σπουδήν του ή εκεί πλησίον σας, ή εις το Πατάυϊον όπως κρίνητε συμφερότερον.

Μην αδημονήτε Κυρία... Θαρσήτε και ελπίσετε εις το έλεος και την φιλανθρωπίαν του Παντοδυνάμου, εξακολουθούσα γενναίως να περιθάλπητε και να παιδαγωγήτε προς αρετήν και φόβον Θεού τα αδύνατα μέλη της φαμελίας σας.

Δεχθήτε εν τοσούτω την επιβεβαίωσιν της υπολήψεώς μου.1

Φραγκούρτιον 25 Οκτωβρίου / 6 Νοεμβρίου 1822

1. Η ιδιόγραφη αυτή επιστολή του Καποδίστρια στα ελληνικά βρίσκεται στο Καποδιστριακό Αρχείο, φάκελλος 375 .

1.

MÉMOIRE SUR L’ÉTAT ACTUEL DES GRECS1

Ce que les Grecs doivent à la Russie

Le peuple grec doit son nom, son existence actuelle et ses espérances aux bienfaits magnanimes et à la protection auguste de la cour de Russie.

Avant la guerre de l’année 1769, ce peuple était assoupi de misère et d’ignorance, sa terre natale, le beau climat qui la féconde, les monuments qu’elle renferme, tout était mort autour de loi. La voix puissante de l’impératrice Catherine II anima d’une vie nouvelle les belles contrées de la Grèce et inspira aux Grecs le noble sentiment de s’estimer de leurs ancêtres.

Dès lors commença la régénération morale de ce peuple; elle fit des progrès rapides, elle fait tous les jours.

Les Grecs se sentent dignes d’un meilleur sort politique

La révolution française et les événements extraordinaires, qui changèrent la face et les rapports des Etats européens, la décrépitude de L’Empire Turc, la prépondérance que plusieures puissances se disputent sur les restes de cet empire, - toutes ces causes et une foule d’autres qui en dérivent font sentir aux Grecs que tôt ou tard leur sort doit changer et qu’ils pourront un jour, sans rougir et sans trembler, avoir une patrie et y vivre avec honneur et sécurité.

1. ARS, G., L., "Zapiska o nynesnem sostojanii grekov” - 1811 g. - I. Kapodistrii” (= To «Υπόμνημα περί της σημερινής καταστάσεως των Ελλήνων» - 1811 του Ι. Καποδίστρια), Slavjano - balkanskie issledovanija. Istoriografija i istocnikovedenie. Sbornik Statej i materialov, Μόσχα, 1972. σ. 359 -386 (AN SSSR, Institut Slavjanovedenija i Balkanistiki) (ρωσσ.).

Για το υπόμνημα αυτό, που ήταν το πρώτο της διπλωματικής σταδιοδρομίας του Καποδίστρια, γράφει ο ίδιος στην «Επισκόπηση της πολιτικής μου σταδιοδρομίας 1798 - 1822»: «Έζησα εν Βιέννη (Σ.Σ. όπου είχε τοποθετηθεί ως υπεράριθμος υπάλληλος της εκεί ρωσικής πρεσβείας), όπως και εν Πετρουπόλει, ασχολούμενος αποκλειστικώς περί την μελέτην δεν επεζήτησα δε γνωριμίας και σχέσεις πλην των Ρώσσων οίτινες διέμενον εκεί ως ταξιδιώται και των Ελλήνων, οίτινες ήσαν εγκατεστημένοι εν τη πρωτευούση ταύτη.

»Ο τρόπος του βίου μου και η διαγωγή μου παρώρμησαν τον κ. κόμητα Στάκελβεργ να με τιμήση διά της εμπιστοσύνης του και να μου αναθέση ποικίλας εργασίας. Εκ τούτων πρώτη υπήρξε υπόμνημα περί της τότε καταστάσεως της Ελλάδος και των Ιλλυρικών επαρχιών, όπερ προφανώς έσχε της πλήρους εγκρίσεως του κ. πρεσβευτή δι’ ο και διεβιβάσθη προς την Αυτού Αυτοκρατορικήν Μεγαλειότητα».

Το χειρόγραφο του υπομνήματος δεν έχει ημερομηνία. Το ρωσικό αντίγραφο έχει ημερομηνία 25/11 - 7/12/1811.

Από το Καποδιστριακό αυτό κείμενο προκύπτει πόσο ο μετέπειτα Κυβερνήτης της Ελλάδος κατείχε σε βάθος τα ελληνικά πράγματα και τη διεθνή πολιτική της εποχής του.

Ce qu’ils font pour le mériter

Cette idée est désormais la seule qui domine l’esprit et le coeur des Grecs instruits. Et c’est d’après cette idée, qu’ils emploient tous leurs moyens pour instruire leurs compatriotes et pour les former à l’école du monde et de l’expérience des choses humaines.

Point de vue de ce mémoire

C’est sous ce point de vue, que je me propose de présenter à votre excellence l’état actuel du peuple grec. Ce peuple paraît digne de l’attention du ministère de S.M. Impériale. La France et l’Angleterre s’en occupent. Elles font des sacrifices pour s’en emparer. La Russie n’a qu’à vouloir pour conserver sur lui toute son influence bienfaisante.

Des faits recueillis avec précaution font la base de ce mémoire. J’ose le soumettre aux lumières supérieures de votre excellence dans l’intention de remplir à la fois les devoirs sacrés de fidèle serviteur de la Russie et de citoyen attaché constamment au sort honorable de ma patrie.

1

ETAT ACTUEL DES GRECS EN TURQUIE ET DANS LES PAYS ÉTRANGERS

Ce que cet état présente

Cet état présente, pour la partie statistique, le démombrement de cette population, l’état de sa fortune, de son industrie, de son instruction et de ses forces, et, pour la partie morale, le caractère général de ce peuple et le caractère particulier de ceux qui ont influence sur lui.

Source des renseignements

Pour tracer ce tableau, il y a longtemps que je consulte les faits et l’expérience et les plus instruits parmi mes compatriotes. Cependant, sa partie statistique peut être exagérée, car en Grèce ce n’est ni sur les lieux ni d’après le système de l’administration qu’on peut se procurer ces renseignements. C’est toujours au témoignage et à l’opinion d’autrui, qu’il faut se réferer.

2

DES GRECS EN TURQUIE

Dénombrement de la population

Ils composent une population de neuf millions, dont la plus grande partie est domiciliée dans l’ancienne Grèce, et le reste est répandu sur presque toutes les provinces commerçantes de l’Empire Ottoman.

Son caractère général

Le peuple conserve partout son caractère originaire, sa religion, sa langue, ses moeurs et cette supériorité morale que son génie lui accorde sur les Turcs.

Sa division en classes

Il est un peu difficile de bien classer cette population dans ses divers ordres. Les sujets turcs n’ont point d’état civil. Cet état qui dérive de la fortune, de la naissance et de l’éducation, c’est un secret pour les Grecs qu’ils doivent garder très soigneusement entre leurs parois domestiques.

Cependant, on peut les distinguer en quatre classes. La première embrasse les propriétaires et la noblesse, la seconde - le clergé et les savants, la troisième - les négociants et les marins, la quatrième - les laboureurs et les hommes qui ne connaissent que le métier des armes.

3

PROPRIÉTAIRES

Il n'y a que de petites propriétaires et pourquoi?

Presque tous les Grecs en Turquie ont des petites propriétés en terre. Presqu’aucun n’en a de grandes. Avant la première guerre russe, il y avait en Morée et dans les provinces ottomanes de la mer Noire des seigneurs dont la fortune était très considérable. Ils ont montré trop de dévouement aux intérêts de la Russie, et la persécution turque réduisit quelques uns de ces seigneurs à la misère et d’autres à la nécessité de s’expatrier.

Principe des maisons de commerce

Dès lors les Grecs furent obligés à renoncer aux grandes propriétés foncières.

De là le principe des maisons de commerce grecques en Turquie et dans les pays étrangers et les premiers pas de ce peuple vers sa régénération.

4

NOBLESSE

La noblesse est nulle; celle de Fanari se soutient encore

Là, où il n’y a pas de grandes propriétés foncières, la noblesse n’est qu’un nom vain, stérile et quelquefois dangereux. La plus grande partie des Grecs a renoncé à ce nom. Ceux de Fanari y attachent encore un prix réel, parce que c’est à ce titre, qu’ils doivent la place importante de grand Dragoman qu’ils occupent, et les principautés de la Moldavie et de la Valachie, qu’ils espèrent de conserver.

Caractère des propriétaires

Ainsi les Grecs, en général, ne tiennent à leur terre natale que dans l’espoir de la conquérir un jour et de la posséder sous les auspices d’une législation. Ils haissent les Turcs qui la leur refusent, et n’ayant pas une partie satisfaisante à l’administration de leur pays, ils méprisent les titres et les privilèges de la noblesse, et ils ne rêvent qu’à l’êpoque heureuse, à laquelle ils pourraient s’en revêtir avec dignité.

Caractère des nobles

Les nobles sont instruits, actifs, fins, pleins d’amour-propre; intrigants entre eux, quelquefois bas, souvent fiers.

5

CLERGÉ

Le clergé grec sort de son ingnorance et de sa superstition grâce à la Russie

Le clergé a été très ignorant et très superstitieux. Il ne l’est plus. Eugène Bulgaris et Nicephore Theotokis, ces deux prêtres corcyréens, élevés à la dignité de métropolitains par l’impératrice Catherine II firent sentir, par leur exemple et par leurs ouvrages, au clergé grec la honte de son ignorance et de ses superstitions. Le premier, avant de venir et Russie, fonda une école de philosophie dans les couvents du Mont Athos, et le second en institua une autre en Moldavie. Et l’un et l’autre, retirés en Russie, comblés des bienfaits de S. M. l’impératrice, consacrèrent le reste de leurs jours à composer et à publier des oeuvres immortelles de littérature, de morale, de philosophie et de théologie.