Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια, τ. Ζ΄

Comment ils s’établissent chez eux

Rentrés chez eux, ce sont des négociants; s’ils n’ont pas des capitaux, ce sont des commissionnaires, qui en peu de temps ouvrent eux-mêmes des maisons de comerce. Les bénéfices du comerce du Levant sont très considérables. Mais ce qui les rend encore plus importants entre les mains des Grecs, c’est qu’ils en tiennent compte. Dans leur pays il n’ya pas d’occasion pour dépenser ce qu’ils gagnent. Et s’il y avait cette occasion, ils n’oseraient pas en profiter, pour ne pas éveiller l’avidité des Turcs.

Caractère général des négociants

La passion des richesses et celle particulièrement de l’or étouffe dans l’âme toute autre passion. C’est à ce principe, qu’il faut attribuer le peu de patriotisme de quelques-uns parmi les négociants grecs.

Leur fortune est presque toute en numéraire. Elle est mobile. Ils peuvent la transporter partout et partout elle peut leur ouvrir une bèlle carrière. Avec les Turcs et dans l’état actuel ils sont autorisés à se permettre toute espèce d’industrie pour accumuler de l’or: dans un Etat bien administré, cette industrie a des bornes. Ce sont les lois qui les imposent. Cependant, il faut rendre justice à cette classe. Elle s’est distinguée dans ces derniers temps. Une partie des fonds destinés à l’entretien des écoles publiques ressort de comptoirs des négociants.

8

MARINS

Quantité des vaisseaux grecs

Les Grecs ont 5000 vaisseaux marchands, construits dans les îles de l’Archipel, et presque dans toutes les parties de la Grèce. Leur construction se perfectionne toutes les années. C’est dans l’arsenal de Constantinople, que les Grecs ont appris cet art sous la savante direction de monsieur Le Brun.

Nombre des matetots

Tous ces 5000 vaisseaux sont en activité. On peut donc calculer qu’il y a tous les ans en exercice actif 50000 matelots grecs. Ce calcul a été fait par les agents anglais l’année 1803. Il parait très juste parce que les îles Ioniennes qui ne contiennent que 280.000 habitants, avaient du temps de la République 500 vaisseaux marchands, c’est-à-dire 5000 matelots, non compris ceux qui faisaient la petite navigation entre les îles et les ports limitrophes de l’Epire et de la Morée.

Fortune des marins

Les marins grecs gagnent beaucoup d’argent et en dissipent dans les pays où ils abordent. Cependant, il a y en a plusieurs qui ont fait des grandes fortunes. Ce sont particulièrement les Speziotes et les Ydriotes.

Leur mérite

Au jugement des Anglais, les Grecs sont les meilleurs marins de l’Europe, mais les plus difficiles à discipliner. La nature les a fait pour cet état; et l’indépendance dans laquelle ils vivent, leur donne des mauvaises dispositions à la discipline militaire.

Leur sort

Le Capitaine Pacha et le service de la marine turque les vexent. Les vexations continuelles leur font regletter le sort et la considération, que quelque-uns parmi eux trouvèrent au service de la Russie.

Leur caractère

En général, ils sont braves et courageux. La flotille de Lambro Gagzioni l’a prouvé. A présent, il y en a au service des Anglais et les Anglais en sont fort contents. On leur reproche l’immoralité. Pour toute réponse, ils n’ont qu’a dire: "Si les marins des autres nations jouissent d’une grande réputation, des lois très sévères auxquelles ils sont soumis ne déposent pas à leur avantage; nous n’avons pas de lois, ni de gouvernement, et cependant notre marine est florissante”.

9

LABOUREURS ET SOLDATS

Différence entre le laboureur et le soldat

Tous les laboureurs en Grèce portent les armes et sont en état de s’en servir avec bravoure. Mais ceux, qui particulièrement se destinent dès leur enfance au métier des armes, ne travaillent d’aucune autre manière et tirent leur subsistance des seigneurs qui les emploient à leur service.

Nombre des soldats

Ces gens connus sous le nom d’armatolos, composent une masse qu’on peut évaluer à 100.000 hommes. Ce sont pour la plus grande partie des montagnards. Ils sont au service des pachas turcs et des capitaines feudataires Grecs de l’Epire, de l’Acarnanie, de la Morée. La garde d’honneur et les troupes des princes de la Moldavie et de la Valachie étaient jadis composée des ces gens.

Leur caractère

Dans plusieurs circonstances ces hommes ont fait des preuves étonnantes de valeur, de constance et de fidélité. On peut les conduire à la mort, ils l’affrontent avec intrépidité. Mais pour cela il faut gagner d’abord toute leur confiance. Il faut les connaître profondément, leur parler leur langage, les bien payer, leur tenir parole et mettre en action continuelle leur amour-propre.

Cas, que les Anglais en font

Les Anglais en ont à présent à leur service quelques régiments. C’est à Zante et à Céphalonie, qu’ils les ont organisés. Les capitaines et les majors sont Grecs, les officiers de grades supérieurs sont des Anglais qui ont pris le costume et qui parlent parfaitement le grec.

Ceux qui sont au service des Français dans l’île de Corfou se bornent à quatre cents. Ce sont les restes de ceux, qui étaient jadis au service de la Russie.

10

MANIÈRE DONT LE GOUVERNEMENT TURC TRAITE LES GRECS

Les Turcs traitent mieux les Grecs. Et pourquoi?

Elle était despotique et barbare jusqu’au commencement du règne de Selim II. Un turc d’origine grecque, connu sous le nom de Validé Késkaya (c’est à dire intendant des biens de la sultane-mère) fit connaître au sultan, qu’il était de son plus grand intérêt de priver L’Empire de Russie du dévouement des Grecs; qu’à cet effet, il fallait leur accorder en Turquie tout ce que la Russie leur accorde dans ses Etats. Le sultan eut assez de bon sens pour se laisser pénétrer de cette observation. L’on connaît le fameux hat-sérif, par lequel le sultan engagea les Grecs à établir des écoles publiques en Turquie et même à Constantinople. Contemporainement en Russie on a supprimé le corps des cadets grecs.

Effets a l'avantage des Grecs

Le Patriarcat et le Ste Synode reçurent avec l’intervention de la Porte une meilleure organisation et la nation grecque commença à jouir d’une espèse d’existence civile1. On a établi à Constantinople une imprimerie grecque, et plusieurs jeunes seigneurs de Fanari voyagèrent en Europe aux frais du gouvernement turc.

1. Des notions plus détaillées à ce sujet se trouvent dans le précis historique sur l’état actuel de l’église ortodoxe d’Orient, que j’ai rédigé d’après les renseignements que le métropolitain Ignace m’a fourni et que j’ai eu l’honneur de présenter à Monseigneur le Chancelier de l’Empire le mois d’août 1809.

Le sultan actuel suit le même système

La mort du sultan Selim ne changea en rien ce système. Le sultan actuel parait gouverner dans les mêmes principes, et la circulaire donnée dernièrement par le partiarche grec sert à le prouver. Cette circulaire encourage les établissements littéraires fondés par le Grecs et ordonne que dans les écoles publiques on n’enseigne que dans la langue grecque.

Les Grecs ne sont pas moins malheureux

Cependant tous les pachas turcs ne partagent pas les intentions philanthropiques du sultan. De là il résulte que malgré tous ces avantages le sort des Grecs n’est pas moins malheureux.

Trait digne d’attention

Une tête très hardie proposa au gouvernement turc d’admettre les Grecs dans les places éminentes de l’administration et des armées. Sans cela point d’ordre dans l’intérieur, point de vigueur dans la politique, point de barrière à l’influence étrangère.

Ce projet fut reçu; la personne qui l’a donné eut une récompense en argent et fut engagée à n’en point parler. Dans d’autres temps, on aurait pendu à l’instant celui qui aurait osé concevoir une pareille idée.

11

CE QUE FAIT LA FRANCE POUR GAGNER LES GRECS

De tous temps la France a voulu les détacher de la Russie

Les voyages faits en Grèce par Guys, par Choiseul-Gouffier, par Sonini, par Olivier, et par nombre d’autres savants français n’ont jamais eu un but purement littéraire. Il s’agissait aussi de connaître personnellement les Grecs, de lier des relations avec eux et de les persuader que la Russie ne pourrait à jamais les délivrer des Turcs.

Ce que fit la révolution

La révolution fit plus: elle amena l’armée française dans les îles Ioniennes et dans cette partie du continent turc que les Vénitiens conservaient encore sous leur domination. L’occupation de Malte et l’expédition d’Egypte exalta tous les esprits et beaucoup de Grecs se dévouèrent à la France. Quelques-uns ont suivi

l’armée, lorsqu’elle fut obligée d’abandonner l’Egypte et les îles Ioniennes. Ils furent ensuite employés dans le militaire et dans l’administration. Les vieillards et les savants reçurent des pensions et quelques intrigants furent renvoyés dans leur patrie pour augmenter le mombre des partisans français.

Les Grecs pensionnés par la France et de leur office

Parmi les pensionnés il y a Koray de Smirne, savant très distingué, Kodrika, Stephanopoli et autres. Ce sont des hommes, dont la plume très heureuse travaille incessamment pour attirer en France tous les jeunes gens, qui se livrent aux sciences et à la littérature. Cette jeunesse est parfaitement bien reçue. Le gouvernement la protège et l’encourage. Les hommes de lettres la flattent. Le grec moderne est à la mode et plusieurs Français le parlent élégamment.

Avantage de la position actuelle des Français à Corfou et dans l'Illyrie

La position des Français à Corfou et dans les provinces illyriennes favorise les communications, au moyen desquelles cette correspondance s’entretient avec une activité étonnante.

Comment l’empereur Napoléon s’occupe de la Turquie

L’empereur Napoléon s’occupe très soigneusement de la Turquie. Il y fait voyager sans cesse des hommes d’un grand mérite dans la partie militaire et il y envoie aussi de temps en temps des espions, des intrigants et des aventuriers.

Voyageurs

De ce nombre est un certain Salvatory, Italien de naissance, qui parle très familièrement les langues orientales. Dernièrement cet homme arriva à Venise de la Dalmatie. Dans la maison, oÿ il est allé demeurer, on s’est apperçu qu’il venait de la Turquie parce qu’il avait avec lui des habits orientaux. On l’a questionné; il n’en fit pas un mystère.

Dans une lettre écrite par monsieur Barbier de Bocage à un Grec qui se trouve à Vienne, il est question d’un certain monsieur Cousinis, consul de France à Salonique. Ce consul parait un homme très instruit. Il connaît le grec ancien et il parle le moderne. Il quitta sa place pour se rendre en France. Dans son voyage il visita la nouvelle route, connue sous le nom de route des provinces illyriennes. Vers le commencement du mois d’octobre il est parti de Paris pour se rendre à son poste. Monsieu Barbier de Bocage le croyant à Vienne de passage, lui envoya des lettres, sous enveloppe de son ami, en lui donnant la commission de les brûler, si par hasard monsieur Cousinis prend une autre route pour aller à Constantinople. Son retard fait supposer qu’il est la suite du général Sébastiani et qu’il ne viendra pas â Vienne.

Cartes militaires de la Turquie

Monsieur Barbier de Bocage travaille depuis trois ans à la composition de cartes militaires de toute la Turquie. Comme il est de toute impossibilité de mesurer sur les lieux les distances sans se compromettre, on fait voyager à pied d’un endroit à l’autre des personnes, qui rendent compte du temps employé. On se procure en outre des renseignements de tous côtés. J’ai eu lieu de lire une correspondance qui ne laisse pas de doute à se sujet.

Tableaux statistiques de la Turquie

Monsieur Bessières étant encore consul de France à Venise, l’année 1807 fit venir auprès de lui plusieurs Grecs instruits, qui se trouvaint à Vienne, pour les consulter sur un ouvrage statistique sur la Grèce dond il s’occupait. Il avait déjà recueilli de très bonnes notions, il les rectifia et il composa des tableaux au moyen desquels on pouvait calculer les subsistances et les fournitures en tout genre, qu’on pouvait tirer de chaque pays et même de chaque village de la Turquie et particulièrement de la Grèce.

Grecs de Vienne engagés à suivre les Français à Corfou

A cette époque, il a été nommé commissaire impérial à Corfou. Il engagea ces Grecs à le suivre, leur promettant un traitement et d’autres avantages. Ils s’y refusèrent sous différents prétextes, contents de l’existence que leur procure le séjour de Vienne et peu flattés des promesses de monsieur Bessières.

L'archimandrite de la Dalmatie en France

L’archimandrite grec de la Dalmatie fit un voyage en France. Il fut comblé de bienfaits, et le bruit courrait alors, qu’on lui avait promis de l’élever à la dignité de métropolitain.

Projet d’une église grecque sur les frontières illyriennes

Les prêtres grecs qui sont à Venise sont pensionnés. Le gouvernement français eut l’idée de fonder une église grecque dans les frontières illyriennes et d’y attirer l’archimandrite Gassis, curé de la petite église grecque à Vienne, et de faire passer simultanément à Karlstat l’imprimerie qu’il dirige et ses collaborateurs. Cet archimandrite publie un journal littéraire et s’occupe de la composition d’un nouveau dictionnaire. Ses collaborateurs traduisent des ouvrages scientifiques et littéraires allemands et français en langue grecque moderne. Cet établissement, protégé par la cour d’Autriche, leur procure une très honnête existance. Ne voyant dans le projet du gouvernement français que la probabilité de quelques avantages futures, ils se décidèrent pour ceux dont ils jouissent â présent.

Elèves grecs et illy riens dans les écoles militaires de Paris

On dit, que l’empereur Napoléon a admis dans ses écoles militaires des jeunes gens tirés de l’Illyrie et de la Grèce. On prétend que les uns sont partis publiquement de leurs pays au nombre de 200 pour se rendre en France et que les autres sont engagés secrètement par les agents français à se rendre à Paris pour être placés au Pritanêe Reste à savoir si cette relation n’est pas exagérée.

Opinion des Grecs qui sont en France sur la nomination de Sébastiani

Tous ces faits prouvent aux Grecs partisans de la France que l’empereur Napoléon a le projet de les délivres des Turcs. C’est à cette exaltation d’esprit qu’il faut attribuer l’enthousiasme avec lequel ils annoncent la nomination du général Sébastiani. Une lettre de Paris du mois d’octobre écrite par un Grec à un de ses collègues, qui se trouve à Vienne, porte la phrase suivante: "Sebastiani, l’ami des Grecs, part. L’heure bien heureuse va sonner. Que Dieu soit loué”.

Du parti français en Grèce

Le parti français ne pouvait pas prendre une grande consistance en Grèce, tant que le clergé lui faisait une guerre ouverte. Ce clergé peut changer d’opinion. Les voyages des prêtres en Italie et en France meritent quelque attention.

12

CE QUE FAIT L’ANGLETERRE POUR GAGNER LES GRECS

Voyage des Anglais et leur but

Les Anglais ont à leur tour beaucoup visité l’intérieur de la Grèce et les voyages de mylord Elgine, de Morier, de Rouk et de Leik faits dans les années 1800, 1803 et 1805 étaient plutôt destinées à surveiler les Russes, qu’à faire des découvertes littéraires et scientifiques. Il en résulte de la manière la plus positive que ces agents anglais s’employaient très adroitement â persuader les Grecs, que la Russie connaissait trop ses véritables intérêts pour ne pas chasser les turcs de l’Europe, et que tout ce qu’elle faisait alors à l’avantage des Grecs n’était qu’un résultat de la force de ciroconstances. "Les Russes vous abandonneront dès qu’ils n’auront plus besoin de vous. Tenez-vous donc bien sur vos gardes”. C’était le refrain de monsieur Morier et de monsieur Leik.

Les savants anglais visitent l’église grecque

L’année 1804, quatre savants anglais très versés dans la langue arabe et dans le grec ancien et moderne, arrivèrent à Constantinople. Ils demandèrent au patriarche

la permission de visiter les couvents du Mont Athos et des lettres de recommandation pour les abbès et pour les métropolitains. Ils justifièrent cette demande en annonçant qu’ils se proposaient à s’instruire profondément des principes et des rites de la religion grecque. Ils ont obtenu ces lettres. Ils voyagèrent. Habillés en moines, ils firent un long séjour au Mont Athos. Dans leur tournée en Grèce ils gagnèrent la confiance de plusieurs archevêques.

Avantages de la position des Anglais dans les îles de Zante et de Céphalonie

En occupant les îles de Zante et de Céphalonie les Anglais ont eu en vue d’y établir le centre de leurs relations avec les Grecs. La position en est très avantageuse. Ils en profitent avec beaucoup de sollicitude.

Projet politique des Anglais

Leur système politique à l’egard des Turcs paraît être connu. Tant que le gouvernement turc pourra se soustraire à la dépendance française, les Anglais sont intéressés à le soutenir. Aussitôt que la France voudra s’emparer de ce gouvernement, les Anglais ont le projet d’occuper toutes les îles, la Morée et touts les côtes maritimes.

Les Grecs ne peuvent pas être dévoués aux Anglais

Les Grecs soupçonnent ce projet. De là il résulte que leur attachement à l’Angleterre ne tient qu’aux avantages temporaires qu’elle leur procure. Elle les paye grandement. Son ministre à Constantinople leur accorde une protection ouverte. Ce sont deux moyens bien sûrs pour gagner leurs services, jamais leur confiance et leur dévouement.

Anecdote qui prouve l’importance que les Grecs donnent aux apparences

Avant la dernière guerre entre l’Autriche et la France un voyageur anglais fit un long séjour à Vienne. Il lia connaissance avec les Grecs lettrés qui se trouvent dans ce pays. Il étudia la langue grecque et se procura plusieurs renseignements sur l’état de la Grèce. La partie de laquelle il s’occupait particulièrement, c’était la rédaction d’un catalogue dans lequel il inscrivait les noms et les signalements caractéristiques des hommes les plus distingues et influents, qui se trouvent dans les diverses contrées de la Grèce. Par ce moyen indirect, il fit entendre que son gouvernement pouvait être dans le cas d’avoir besoin de leurs services. Ce qui flatta infiniment l’ammour-propre et de ceux, qui sont à Vienne et de ceux, qui sont en Grèce.

13

CE QUE LA RUSSIE PEUT FAIRE POUR CONSERVER SUR LES GRECS SA BIENFAISANTE PROTECTION

Les Grecs sont dévoués à la Russie

La Russie a des titres au dévouement des Grecs et les Grecs lui sont dévoués. Il est inutile de prouver cette vérité par la narration des faits qui sont très connus.

Faits sur lesquels ils fondent leurs espérances

La protection que la Russie accorde aux Serviens. L’occupation de la Moldavie et de la Valachie. La nomination du métropolitain Ignace au siège de la Valachie. Les écoles publiques et l’académie que ce prélat a instituées dans son diocèse et les marques de haute bienveillance avec lesquelles S.M.L.’Empereur l’a encouragé. La nomination du général Comneno à la place de vice-président à Bucorest. Touts ces faits persuadent les Grecs que la Russie est toujours la même à leur égard et que sa puissante protection ne les abandonnera jamais.

Les moines et les savants désirent connaître si la Russie est intentionnée de les protéger.

Monsieur Govdelas, savant grec très distingué, se trouve actuellement à St.-Pétersbourg. Il demande la protection et les secours de S.M.L’Empereur pour publier ses oeuvres des mathématiques. Il ne faut pas regarder cet homme comme un aventurier. Il serait peut-être plus juste de la considérer comme un aventurier. Il serait peut-être plus juste de le considérer comme un homme envoyé par des moines et par des savants pour connaître si la cour de Russie est encore dans le système d’accorder à l’église et aux sciences et lettres grecques cette protection, qu’elle leur accorda du temps du temps des métropolitains Eugène Bulgarie et de Nicéphore Téotokis.

Question que les Grecs se font au sujet de la paix avec les Turcs.

La paix avec la Turquie et le sort des Serviens va décider une question, que les Grecs se font tous les jours entre eux: "La Russie, veut-elle nous protéger; Ou nous abandonne-t-elle aux Turcs?”

Si la Russie étend ses frontières. Et effets

Quelques que soient les frontières que la Russie jugera à propos de se donner du côté de l’Empire Ottoman, il paraît que les pays qu’elle aura acquis, ne peuvent

manquer de devenir la terre de promission pour les Grecs. Ce sera alors à la sagesse des employés destinés soit à administrer ces pays, ou à y résider, à s’emparer exclusivement de l’esprit de tous les Grecs, et à leur donner la direction, qui sera la plus conforme au système que la Russie voudra adopter à leur égard.

Ce qu’on peut faire si la Russie ne fait pas des acquisitions sur le territoir

turc.

Si la Russie n’était pas dans le système de faire de nouvelles acquisitions sur le territoire turc, si le sort des Serviens n’était pas aussi brillant que les Grecs le désirent, il paraît de la plus grande importance de faire entrevoir à tous ces peuples un meilleur avenir et de ne pas les livrer en attendant au désespoir.

La Bessarabie et la Crimée peuvent offrir un asile aux Grecs

Le Bessarabie et la Crimée sont les pays où ce meilleur avenir peut être réalisé sous des formes réellement séduisantes. Un fait historique expliquera cette idée mieux qu’un long discours.

Fait qui le prouve

Trieste était un misérable pays. En peu d’années il est devenu florissant en population, en industrie, en richesse. Les Grecs y contribuèrent essentiellement. L’impératrice Marie-Thérèse l’a voulu, mais elle dut les succès de son projet au génie et au crédit d’un prêtre grec, nommé l’abbé Omirus de Smyrne. Ce prêtre avait studié en Italie et en France. La reine Marie-Antoinette le rencontra aux Tuilleries, lui parla et lui ayant reconnu des grands talents, l’envoya à sa mère l’impératrice Marie-Thérèse.

Ce prêtre fit connaître à l’impératrice la possibilité de créer à Trieste le port le plus commerçant de la Méditerranée. Son projet fut adopté. On commença à l’exécuter par la fondation d’une église grecque et l’abbé Omirus par la correspondance engagea ses compatriotes à venir s’établir à Trieste. De là la concurrence des Grecs et les progrès rapides de la ville qui venait d’être fondée.

La Crimée dans ce moment a des attraits aux yeux des Grecs

La Crimée dans ce moment-ci a de grands attraits aux yeux des négociants grecs. Ils sont vexés à Trieste, à Vesine, à Ancone, à Gènes, en Hollande et ils souffrent des contrariétés à Vienne, depuis que Trieste ne fait plus parti de lAutriche, et que la nouvelle route des provinces illyriennes est ouverte.

Son commerce et moyen de le faire prospérer

Le commerce de la Crimée peut devenir très considérable. Taganrok, Kaffa, Odessa pour être animées demandent des hommes, de l’argent, de l’industrie et de

l’activité. Les Grecs attendent. Pour les faire venir en Crimée spontanément et sans bruit, il ne faut qu’un prêtre fait à l’imitation de l’abbé Omirus. La Russie le possède, c’est le métropolitain Ignace.

En accordant un sort et des espérances légitimes aux Grecs

Ce n’est pas tout. Il faut inspirer encore de l’enthousiasme aux Grecs. Il faut parler à leur imagination, sans oublier que la corde qui dans leur âme règle tous les mouvements, c’est celle de l’amour-propre. Quelque décoration donnée à temps à ceux qui professent les lettres et les sciences, une imprimerie grecque établie en Crimée, quelques savants pensionnés, une école publique, un journal et il ne faut pas davantage.

Effets

Dès que les plus distingués parmi les savants grecs sont dévoués à la Russie, toute la classe des savants aspirera au même sort. Le clergé s’élèvera ausi à la même espérance, ou au moins, on aura un moyen très facile de le mettre dans les intérêts de la Russie toutes les fois qu’on le jugea à propos. Car de la correspondance littéraire on passe aisément à la correspondance politique. Des plus grands détails à ce sujet me faisaient sortir des bornes que je me suis imposées.

Le comte CAPODISTRIAS

ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΕΠΙ ΤΗΣ ΣΗΜΕΡΙΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ1

Τί οφείλουν οι Έλληνες στη Ρωσία

Ο ελληνικός λαός οφείλει το όνομα, την πραγματική του ύπαρξη και τις ελπίδες του στην ευεργετική μεγαλοψυχία και στη μεγάθυμη προστασία της Ρωσικής Αυλής.

Πριν από τον πόλεμο του 1769, ο ελληνικός λαός ήταν τσακισμένος από τη μιζέρια και την άγνοια. Η γενέθλια γη του, το υπέροχο κλίμα της που τη γονιμοποιεί, τα μνημεία που περικλείνει, όλα ήταν γύρω του χωρίς ζωή. Η δυναμική φωνή της αυτοκράτειρας Αικατερίνης Β', εμψύχωσε με νέα ζωή τις ωραίες περιοχές της Ελλάδας και ενέπνευσε στους Έλληνες το ευγενικό αίσθημα να εκτιμήσουν όπως πρέπει τους προγόνους τους.

Από τότε άρχισε η ηθική αναγέννηση αυτού του λαού. Και σημείωσε αλματώδη πρόοδο, η οποία συνεχίζεται και τώρα.

Οι Έλληνες είναι αξιοι καλύτερης πολίτικης τύχης

Η Γαλλική Επανάσταση και τα εξαιρετικά γεγονότα που άλλαξαν την όψη και τις σχέσεις των ευρωπαϊκών κρατών, η παρακμή της Τουρκικής Αυτοκρατορίας και η προτεραιότητα που δίνουν μερικές Δυνάμεις για την τύχη των υπολοίπων αυτής της αυτοκρατορίας, όλα αυτά και ένα πλήθος άλλα που πηγάζουν από τις ίδιες αιτίες, κάνουν τους Έλληνες να αισθάνονται ότι σε λίγο η τύχη τους θ’ αλλάξει κι ότι μια μέρα θα μπορέσουν ν’ αποκτήσουν δική τους πατρίδα και να ζήσουν - χωρίς να κοκκινίζουν και χωρίς να τρέμουν - με τιμιότητα και ασφάλεια.

Η ιδέα αυτή είναι η μόνη που κυριαρχεί τώρα στο πνεύμα και στις καρδιές των μορφωμένων Ελλήνων. Και με βάση αυτήν την ιδέα κάνουν ό,τι μπορούν για να διαπαιδαγωγήσουν τους συμπατριώτες τους και να τους εισάγουν στον κόσμο και στην ανθρώπινη εμπειρία.

1. Πρώτη μετάφραση του υπομνήματος αυτού δημοσιεύθηκε το 1973. (Γ. Ιωαννίδου - Μπιτσιάδου - Βαλκανική Βιβλιογραφία, τόμ. Λ' συμπλήρωμα-Θεσσαλονίκη, Ι.Μ.Χ.Α.,1973, σσ 279 -310). Η μετάφραση αυτή εγινε από τα ρωσικά στα οποία ο Αρς είχε μεταφράσει το γαλλικό πρωτότυπο. Προτιμήσαμε τη μετάφραση του Περικλή Ροδάκη (περ. ΤΟΤΕ, τευχ. 8, σελ. 621) που εγινε από το γαλλικό πρωτότυπο.

Απόψεις αυτού του μνημονίου

Από την άποψη αυτή, προτίθεμαι να παρουσιάσω στη Μεγαλειότητά σας, την πραγματική κατάσταση του ελληνικού λαού. Ο λαός αυτός φαίνεται άξιος της προσοχής της αυτοκρατορικής σας κυβέρνησης. Η Αγγλία και η Γαλλία ενδιαφέρονται για το θέμα αυτό. Κάνουν θυσίες για να λύσουν ευνοϊκά γι’ αυτές το πρόβλημα. Η Ρωσία χρειάζεται απλώς να διατηρήσει την ευεργετική της επιρροή.

Τα στοιχεία, που συγκεντρώθηκαν με προσοχή, αποτελούν τη βάση αυτού του μνημονίου. Τολμώ να τα υποβάλλω στη φωτισμένη κρίση της Μεγαλειότητάς σας, με σκοπό να εκπληρώσω, από τη μία το καθήκον του πιστού υπηρέτη της Ρωσίας και από την άλλη το καθήκον του πολίτη, που είναι προοδεμένος σταθερά στην τίμια υπόθεση της πατρίδας του.

I. Η ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΑ ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΑΛΛΕΣ ΧΩΡΕΣ

Τί παρουσιάζουμε

Σ’ αυτό το κείμενο παρουσιάζουμε, από στατιστική πλευρά, το αριθμητικό μέγεθος αυτού του λαού, την κατάστασή του, την απασχόληση και την παιδεία του, καθώς και τις δυνάμεις του κι από ηθική άποψη, το γενικό χαρακτήρα του ελληνικού λαού και τα ιδιαίτερα γνωρίσματα όλων εκείνων που ασκούν πάνω σ’ αυτόν κάποια επιρροή.

Πηγές πληροφοριών

Για να συντάξω αυτήν την ανασκόπηση, έχω μελετήσει από πολύ καιρό τα γεγονότα και τη γενική πείρα, αλλά συμβουλεύτηκα και τους πιο μορφωμένους συμπατριώτες μου. Ίσως το στατιστικό μέρος να είναι κάπως υπερβολικό, γιατί στην Ελλάδα δεν είναι δυνατό να πάρει κανείς στοιχεία, ούτε με επιτόπια έρευνα, ούτε από τις διοικητικές αρχές. Πάντοτε πρέπει να αναφέρεται κανείς στις μαρτυρίες και στις γνώμες των άλλων.

II. ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΑ

Διασπορά του πληθυσμού

Οι Έλληνες στην Τουρκία αποτελούν πληθυσμό εννέα εκατομμυρίων, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου ζει στο χώρο της αρχαίας Ελλάδας, ενώ οι υπόλοιποι είναι διασπαρμένοι σ’ όλες σχεδόν τις εμπορικές επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Ο γενικός χαρακτήρας του ελληνικού λαού

Ο ελληνικός λαός διατηρεί παντού - σε σχέση με τους Τούρκους - τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του, τη θρησκεία του, τη γλώσσα του, τα ήθη του, καθώς και την ηθική του ανωτερότητα, που του χαρίζει η ιδιοφυία του.

Η ταξική διαίρεση

Είναι κάπως δύσκολο να χωρίσει κανείς αυτόν τον λαό σε κοινωνικές τάξεις. Οι υποτελείς των Τούρκων δεν έχουν πολιτικά δικαιώματα και η στρωματική τους διάρθρωση - που άλλοτε προέρχεται από την τύχη, άλλοτε από την καταγωγή κι’ άλλοτε από την εκπαίδευση - αποτελεί ένα είδος μυστικού για τους Έλληνες, που πρέπει να το διατηρούν πολύ προσεκτικά στις παροικίες τους.

Παρ’ όλα αυτά θα μπορούσαμε να ξεχωρίσουμε τέσσερις τάξεις: η πρώτη περιλαμβάνει τους ιδιοκτήτες και τους ευγενείς· η δεύτερη τον κλήρο και τους επιστήμονες· η τρίτη τους εμπόρους και τους ναυτικούς· και η τέταρτη τους εργαζόμενους κάθε κατηγορίας και τους ανθρώπους που δεν ξέρουν άλλη τέχνη πέρα από τα άρματα.

III. ΙΔΙΟΚΤΗΤΕΣ

Υπάρχουν μόνο μικροϊδιοκτήτες και γιατί;

Σχεδόν όλοι οι Έλληνες στην Τουρκία είναι μικροϊδιοκτήτες γης. Σχεδόν κανένας δεν έχει μεγάλη περιουσία. Πριν από τον πρώτο Ρωσικό πόλεμο, υπήρχαν στο Μοριά και στις οθωμανικές επαρχίες της Μαύρης Θάλασσας μεγαλοϊδιοκτήτες, που η περιουσία τους ήταν πολύ σημαντική. Κι αυτοί έδειξαν αφοσίωση στα συμφέροντα της Ρωσίας. Οι διώξεις των Τούρκων κατάντησαν μερικούς από αυτούς να γίνουν δυστυχείς, ενώ μέχρι τότε ήταν αφέντες, και άλλους να εκπατρισθούν αναγκαστικά.

Το ξεκίνημα των Εμπορικών Οίκων

Εξαιτίας όλων αυτών, οι Έλληνες ήταν υποχρεωμένοι να εγκαταλείψουν τις μεγάλες έγγειες ιδιοκτησίες. Και σ’ αυτό ακριβώς οφείλονται οι ελληνικοί εμπορικοί οίκοι - τόσο στην Τουρκία, όσο και στις άλλες χώρες - καθώς και τα πρώτα βήματα αυτού του λαού προς την αναγέννησή του.

IV. Η ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΙΑ

Η αριστοκρατία έχει μηδενιστεί· διατηρείται ακόμα εκείνη του Φαναριού

Εκεί που δεν υπάρχουν μεγαλοϊδιοκτήτες γης, η «αριστοκρατία» είναι

απλώς ένα κενό όνομα, στείρο και πολλές φορές επικίνδυνο. Οι περισσότεροι Έλληνες έχουν αποποιηθεί αυτόν τον τίτλο. Οι Φαναριώτες προσδίδουν σ’ αυτόν μια πραγματική αξία, γιατί εκεί οφείλουν τη σημαντική θέση του Μεγάλου Δραγουμάνου (Διερμηνέα) την οποία κατέχουν, καθώς επίσης και τη θέση του ηγεμόνα της Μολδαβίας και της Βλαχίας, την οποία ελπίζουν να κρατήσουν.

Χαρακτήρας των μικροϊδιοκτητών

Έτσι γενικά οι Έλληνες παραμένουν στη γενέθλια γη, με την ελπίδα να την κατακτήσουν μια ημέρα και να την εξουσιάζουν με την ασπίδα του νόμου. Μισούν τους Τούρκους που τους εμποδίζουν. Κι επειδή δεν παίρνουν μεγάλο μέρος στη διοίκηση της χώρας, περιφρονούν τους τίτλους και τα προνόμια της αριστοκρατίας. Και το μόνο που ελπίζουν είναι να έρθει η ευτυχισμένη στιγμή που θα μπορέσουν τίμια να την ξανααποκτήσουν.

Χαρακτήρες των ευγενών

Οι ευγενείς είναι μορφωμένοι, ενεργητικοί, λεπτοί σε χαρακτήρα και με πολύ φιλότιμο. Είναι κενόδοξοι και ανάμεσά τους βρίσκονται δολοπλόκοι, ωρισμένοι παλιάνθρωποι και πολλοί αλαζόνες.

V. Ο ΚΛΗΡΟΣ

Ο ελληνικός κλήρος βγαίνει από την άγνοια και τις δεισιδαιμονίες του, χάρη στη Ρωσία

Ο κλήρος ήταν αμαθέστατος και πολύ δεισιδαίμονας. Τώρα δεν είναι. Ο Ευγένιος Βούλγαρης και ο Νικηφόρος Θεοτόκης - οι Κερκυραίοι ιερωμένοι που η αυτοκράτειρα Αικατερίνη τους τίμησε με το αξίωμα του μητροπολίτη - με το παράδειγμα και με το έργο τους έκαναν τον ελληνικό κλήρο να ντραπεί για την αμάθεια και τις δεισιδαιμονίες του. Ο πρώτος, πριν να πάει στη Ρωσία, ίδρυσε μια σχολή φιλοσοφίας στο Άγιο Όρος και μια άλλη στη Μολδαβία. Και οι δυο αποσύρθηκαν στη Ρωσία, όπου δέχτηκαν μεγάλες ευεργεσίες από την Αυτής Μεγαλειότητα την αυτοκράτειρα Αικατερίνη Β', και αφιέρωσαν τον υπόλοιπο χρόνο της ζωής τους στη σύνθεση και δημοσίευση αθάνατων έργων φιλολογίας, ηθικής, φιλοσοφίας και θεολογίας.

Πώς πραγματοποιήθηκε ο στόχος

Οι συνοδικοί του Πατριαρχείου Κων/πόλεως που εκπαιδεύτηκαν στα σχολεία των δύο μεγάλων δασκάλων και κληρικών, απόχτησαν νέα και πιο ευγενική υπόσταση.

Πρόοδος

Από εδώ και μπρος γίνεται ιερή υποχρέωση για τη Σύνοδο, να επιβάλλει στους νέους που μπαίνουν στις ανώτερες εκκλησιαστικές τάξεις, να αφήνουν τα ράσα και τα γένια και να ταξιδεύουν στην Ιταλία, τη Γερμανία και τη Γαλλία, με σκοπό να μάθουν σύγχρονες γλώσσες και να καταπιαστούν με τις επιστήμες και τα γράμματα.

Οι σημερινοί μητροπολίτες που σπούδασαν στο εξωτερικό

Τρεις από τους πιο γνωστούς σήμερα μητροπολίτες, ο Πρώιος της Φιλαδέλφειας (που είναι επιθεωρητής των δημόσιων σχολείων στην Κων/πολη), ο Διονύσιος των Σερρών της Μακεδονίας και ο Θεόκλητος της Σόφιας (κοντά στη Νίσσα), ταξίδεψαν πολύ και με κοσμικό ένδυμα γράφτηκαν στο πλήθος των μαθητών των πανεπιστημίων της Ιταλίας, της Γαλλίας και της Γερμανίας. Κι αφού τελείωσαν τη φιλολογική τους καριέρα, επέστρεψαν στους κόλπους της εκκλησίας, για να πάρουν, σε λίγο, το αξίωμα του μητροπολίτη.

Ιερείς που μιμήθηκαν το παράδειγμά τους

Ο ιερέας Θεόφιλος, ηλικίας - σήμερα - 40 ετών απόθεσε τα ράσα του μπροστά στην Αγία Τράπεζα και άρχισε τα ταξίδια. Πήγε στην Ιταλία και στη Γαλλία, όπου σπούδασε με επιτυχία διάφορες επιστήμες. Μετά εφοδιάστηκε με πολλά βιβλία και επιστημονικά όργανα, επανήλθε στην εκκλησία, ξαναφόρεσε τα ράσα και δημιούργησε μία σχολή φιλοσοφίας στη Σμύρνη.

Ο Βενιαμίν, καθηγητής των επιστημών στις Κυδωνιές, μιμήθηκε το παράδειγμά του. Ταξίδεψε όταν ήταν διάκονος. Τώρα είναι ο επικεφαλής και η ψυχή των σπουδών που γίνονται στο εκεί σχολείο.

Παλιοί ιερείς που είναι καθηγητές, ταξίδεψαν για να μάθουν να διδάσκουν σωστά

Οι ιερείς Δανιήλ Φιλιππίδης και Νεόφυτος Βάμβας, ηλικίας - σήμερα - 50 χρονών, οι οποίοι έχουν χρηματίσει καθηγητές της φιλολογίας στη χώρα τους και στο Ιάσιο, διαπίστωσαν κάποτε με λύπη ότι αγνοούσαν την πραγματική μέθοδο διδασκαλίας. Κι αποφάσισαν να γίνουν μαθητές. Απόθεσαν τα ράσα τους και σήμερα βρίσκονται στη Γαλλία.

Αυτά τα γεγονότα και πολλά άλλα αποδείχνουν ότι μεγάλη μερίδα του ελληνικού κλήρου θα μάθει σταδιακά ότι ο κλήρος των ευρωπαϊκών εθνών είναι περισσότερο φωτισμένος. Και τότε θα προσπαθήσει να γίνει σαν κι αυτόν.

VI. ΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΕΣ

Η σημασία αυτής της τάξης

Η τάξη αυτή δεν υπήρχε πριν από τον πρώτο Ρωσικό πόλεμο. Σήμερα είναι πολυάριθμη και οπωσδήποτε αξίζει ιδιαίτερης εκτίμησης.

Δημόσια σχολεία

Λειτουργούν σήμερα 18 δημόσια σχολεία στην Ελλάδα, κατά το πρότυπο των μικρών Πανεπιστημίων και Λυκείων της Ιταλίας και της Γαλλίας. Τα σχολεία αυτά είναι:

• Ήπειρος: στα Γιάννινα και στα Αμπελάκια.

• Θεσσαλία: στην Τσαρίτσανη και στη Ζαγορά.

• Αττική: στην Αθήνα.

• Ακαρνανία: στη Ναύπακτο.

• Μοριάς: στο Άργος και στη Δημητσάνα.

• Αρχιπέλαγος (νησιά Αιγαίου): στην Ύδρα, στην Τήνο, στην Πάρο, στην Πάτμο και στην Κίο.

• Μικρά Ασία: στη Σμύρνη και στις Κυδωνιές.

• Άλλα μέρη: στο Άγιον Όρος, στην Κύπρο και στην Κων/πολη.

Τί διδάσκουν

Στα σχολεία αυτά διδάσκουν την ελληνική γλώσσα (αρχαία και νεότερη), στοιχεία της ιταλικής και της γαλλικής γλώσσας, ελληνική φιλολογία, γεωγραφία, ιστορία, μαθηματικά, λογική και - σ’ ορισμένες περιπτώσεις - μεταφυσική και φυσική.

Οι καθηγητές είναι Έλληνες

Οι καθηγητές όλων αυτών των σχολών είναι Έλληνες, όλοι σχεδόν σπουδασμένοι στα πανεπιστήμια και τις ακαδημίες της Ευρώπης. Η σχολή της Ύδρας έχει δυο καθηγητές Ιταλούς, που τους κάλεσαν επί τούτου, για να εκπαιδεύσουν τη νεολαία του νησιού στη ναυτική επιστήμη.

Εισοδήματα που διατίθενται για τη συντήρηση αυτών των σχολών

Κάθε σχολή έχει χρηματικές προσόδους, οι οποίες χρησιμοποιούνται για τους μισθούς των καθηγητών και για όλες τις άλλες αναγκαίες δαπάνες. Οι πρόσοδοι αυτές προέρχονται από εθελούσιες εισφορές και η διαχείρισή τους γίνεται από τους γεροντότερους της πόλης.

Βιβλιοθήκες και βιβλία

Τα βιβλία που χρειάζονται αυτά τα σχολεία, τα προμηθεύονται από τα ελληνικά τυπογραφεία του Παρισιού, του Λιβόρνου, της Βενετίας, της Βιέννης και της Κων/πολης. Κάθε σχολείο έχει τη βιβλιοθήκη του.

Δωρεές προς τα σχολεία

Όλοι οι Έλληνες που έχουν μεγάλη περιουσία, ενισχύουν τα σχολεία και τους μαθητές. Οι Ζωσιμάδες, που είναι εγκατεστημένοι στη Ρωσία, ανατύπωσαν με δικά τους έξοδα όλους τους κλασσικούς και τους διένειμαν δωρεάν σ’ όλα αυτά τα ιδρύματα. Αυτό το παράδειγμα πατριωτισμού και γενναιοδωρίας προκάλεσε άμιλλα. Σήμερα όλα τα ελληνικά τυπογραφεία εργάζονται ακατάπαυστα. Κι όμως δεν επαρκούν στις παραγγελίες που τους δίνουν οι διάφοροι μεταφραστές και ερανιστές.

Αριθμός των μαθητών

Με βάση τους καταλόγους που έχω δει, μπορώ να υπολογίσω ότι το κάθε σχολείο έχει γύρω στους 200 μαθητές. Έτσι, πρέπει να υπάρχουν συνολικά 3.600 μαθητές το χρόνο (ας δεχτούμε συμβατικά 3.000).

Ενότητα και σχέσεις αυτών των ιδρυμάτων

Αυτό που δίνει ενότητα σ’ αυτά τα ιδρύματα - και αποδείχνει ότι οι επιτυχίες τους δεν μπορεί να μην επηρεάσουν την τύχη του Ελληνικού Έθνους - είναι ότι οι καθηγητές τους απολαμβάνουν της εκτίμησης των συμπατριωτών τους. Έτσι, λειτουργούν σαν στοιχείο δεσμού των συμπατριωτών τους με τους σοφούς που γνώρισαν στα ταξίδια τους και με αυτούς που τους βοήθησαν να πραγματοποιήσουν τις σπουδές τους. Όλοι αυτοί οι καθηγητές έχουν σχεδόν την ίδια εκπαίδευση και είναι πολύ δεμένοι μεταξύ τους. Ακόμα, όλοι τους διατηρούν πυκνή αλληλογραφία με τους συμπατριώτες τους που ζουν στις ξένες χώρες. Τέλος, διαμέσου των φιλολογικών εφημερίδων (δυο απ’ αυτές βγαίνουν στη Βιέννη) η επικοινωνία γενικεύεται. Η εκπαίδευση επεκτείνεται και η νεολαία διαποτίζεται ισχυρά, από αίσθημα έντονης αγάπης προς τις επιστήμες.

Πρόοδος

Με τον καιρό, και όσο ο αριθμός των μορφωμένων ανθρώπων μεγαλώνει, αναπόφευκτα θα δημιουργηθούν σε κάθε περιοχή της Ελλάδας, αναγνωστήρια, φιλολογικοί σύλλογοι και τελικά και ακαδημίες. Τα ιδρύματα αυτά διαμορφώνουν σιγά - σιγά, το δημόσιο πνεύμα και γίνονται οι εστίες απ’ όπου ξεκινάει αυτή η ηθική επίδραση πάνω στο λαό, η οποία είναι γνωστή με τον όρο «αυτοκρατορία της κοινής γνώμης».

Πολιτικά αποτελέσματα

Ως τα σήμερα, οι εχθρικές προς την Τουρκία δυνάμεις, με σκοπό να κατευθύνουν το ελληνικό λαϊκό κίνημα στους σκοπούς τους, αναζήτησαν τυχαία ορισμένους Έλληνες, οι οποίοι υποτίθεται ότι θα είχαν επιρροή και εκτίμηση στο λαό. Από δω και μπρος δεν είναι ζήτημα τύχης, γιατί οι ανθρωποι αυτοί υπάρχουν, ζουν και σήμερα, και μπορούν να τους χρησιμοποιήσουν. Είναι οι ιερωμένοι και οι επιστήμονες.

Άλλοτε υπήρχαν ελάχιστοι τέτοιοι ανθρωποι. Κι απ’ αυτούς, ο καθένας είχε επιρροή μόνο στο γενέθλιο χώρο του η στον τόπο που ζούσε. Σήμερα αποτελούν μια πολυάριθμη κατηγορία, καλά οργανωμένη, που έχει ηγέτες, οι οποίοι ασκούν ευρύτερη εξουσία σ’ όλη την τάξη των μορφωμένων, αλλά -τελευταία -και στον ίδιο το λαό. Οι ηγέτες αυτοί είναι οι πατριάρχες, οι μητροπολίτες, οι καθηγητές και γενικά όλοι οι Έλληνες που μπορούν να κρατούν την πένα στο χέρι και που δεν αγνοούν την τέχνη της καλής ομιλίας.

Χαρακτήρας των επιστημόνων

Οι Έλληνες επιστήμονες, που συγκροτήθηκαν πρόσφατα κατά το τέλειο πρότυπο των Ευρωπαίων σοφών, έχουν γενικά ένα χαρακτήρα, τον οποίο είναι εύκολο να διακρίνει κανείς. Λίγο εγωϊστές, άπληστοι για δόξα, συχνά φτωχοί, και πολλές φορές παθιασμένοι για χρήμα. Μα πέρα από αυτά, οι Έλληνες σοφοί είναι καλοί πατριώτες, επειδή δεν έχουν πατρίδα.

VII. ΕΜΠΟΡΟΙ

Η αλληλοσύνδεση των εμπορικών οίκων στις ξένες χώρες

Όλοι οι εμπορικοί οίκοι των Ελλήνων στην Τουρκία, έχουν σύνδεση με καταστήματα που βρίσκονται στις πιο εμπορικές χώρες της Ευρώπης. Η Ρωσσία, η Αυστρία, η Ιταλία, η Γαλλία και η Ολλανδία τους καλοδέχτηκαν και τους κρατάνε ακόμα.

Στη Ρωσία υπάρχουν γύρω στους 800 ελληνικοί εμπορικοί οίκοι, πράγμα που σημαίνει ότι πρέπει ν’ απασχολούν κάπου 4.000 - 5.000 ψυχές.

Στην Αυστρία, στα χρόνια του αυτοκράτορα Ιωσήφ, υπήρχαν περίπου 85.000 Έλληνες και σήμερα φτάνουν τις 90.000.

Στη Βενετία, την Αγκόνα και την Τεργέστη πρέπει να υπολογίσουμε ότι ζουν πάνω από 3.000 Έλληνες και 4.000 στο Λιβόρνο και στη Νεάπολη της Ιταλίας.

Στην Ολλανδία υπάρχουν περίπου 100. Στη Γαλλία πολλοί ταξιδιώτες και κάπου 100 εγκατεστημένοι. Στη Μασσαλία βρίσκονται δυο ελληνικοί εμπορικοί οίκοι.

Ολοι οι Έλληνες που βρίσκονται στο εξωτερικό διαφυλάσσουν την ιδέα για επιστροφή στη χώρα τους

Παρόλο που ένα μέρος από τους ανθρώπους αυτούς έχει δημιουργήσει σημαντική περιουσία στον τόπο όπου διαμένει, όλοι μαζί σαν σύνολο, δεν έχουν πάψει να νιώθουν, σαν εκπατρισμένοι. Στον τόπο τους έχουν συγγενείς, που κι αυτοί κάνουν εμπόριο, κι έτσι οι καλές εμπορικές σχέσεις ενισχύουν τις συγγενικές.

Οι εμπορικοί οίκοι Νάκος, Χατζημιχάλης και Δαρβάρης στην Ουγγαρία, έχουν ο καθένας τους, χρονιάτικο εισόδημα πάνω από 150.000 ολλανδικά φιορίνια.

Οι Ζωσιμάδες της Μόσχας, οι Μαρούτσοι, οι Καραγιάννηδες, οι Παπαδόπουλοι στη Βενετία, και πολλοί άλλοι, είναι το ίδιο πλούσιοι. Κι όμως, παρόλο που ασκούν εμπόριο, θεωρούν τους εαυτούς τους ξένους στις χώρες όπου έχουν τις περιουσίες τους.

Φυτώριο των Ελλήνων εμπόρων

Όλοι οι εμπορικοί οίκοι του εξωτερικού έχουν Έλληνες πράκτορες. Πρόκειται για νέους ανθρώπους, οι οποίοι στέλνονται στη μητέρα - πατρίδα. Αυτοί είχαν έλθει στο εξωτερικό χωρίς καν να γνωρίζουν τη γλώσσα της χώρας όπου κατευθύνθηκαν και μόλις και μετά βίας μπορούσαν να κρατήσουν τα εμπορικά κατάστιχα. Με το χρόνο έμαθαν εκεί ξένες γλώσσες και διαμόρφωσαν τις συνήθειες και την πρακτική εμπειρία του εμπόρου. Κι όταν δίνουν αποδείξεις για την ικανότητά τους, τότε στέλνονται στην πατρίδα σαν εμπορικοί πράκτορες και τη θέση τους στο εξωτερικό καταλαμβάνουν άλλοι.

Πώς αποκαθίστανται στον τόπο τους

Όταν αυτοί γυρνούν στον τόπο τους, είναι κιόλας εμποροι. Παρόλο που δεν έχουν κεφάλαια, είναι εντολοδόχοι και μπορούν μέσα σε λίγο χρονικό διάστημα να ανοίξουν δικό τους εμπορικό οίκο. Τα κέρδη του εμπορίου της Ανατολής είναι πολύ μεγάλα. Μα αυτό που κάνει αυτά τα κέρδη ακόμα πιο σημαντικά στα χέρια των Ελλήνων, είναι ότι ξέρουν να τα κρατάνε καλά. Στη χώρα τους δεν υπάρχουν ευκαιρίες για σπατάλες, πράγμα που τους υποχρεώνει να αποταμιεύουν. Αλλά κι αν υπήρχαν κάποιες τέτοιες ευκαιρίες, δε θα τολμούσαν να επωφεληθούν, για να μην προκαλέσουν την απληστία του Τούρκου.

Γενικός χαρακτήρας των εμπορων

Το πάθος του πλούτου κι ιδιαίτερα του χρυσού, πνίγει κάθε άλλο αίσθημα στην ψυχή τους. Σ’ αυτήν την αρχή πρέπει ν’ αποδοθεί και ο μειωμένος πατριωτισμός μερικών Ελλήνων εμπόρων.

Η περιουσία τους είναι σχεδόν όλη μετατρέψιμη, κινητή, και μπορούν να